از شرایط بحرانی دریاچه‌ها تا هوای آلوده کلان‌شهرها

ابتدای دی‌ماه، در سازمان حفاظت محیط زیست کارگاهی برگزار شد به نام «استقرار رویکرد زیست بومی در مدیریت تالاب‌ها»؛ یکی از بخش‌های این کارگاه، دریاچه ارومیه بود. دومین دریاچه آب‌شور دنیا و بزرگ‌ترین دریاچه ایران که خطر خشک‌شدن کامل آن وجود دارد.

بخش زیادی از این دریاچه به دلیل افزایش کشاورزی و دامداری در این منطقه و سدسازی و کندن چاه‌های غیرقانونی خشک شده است. خشکی که هم برای مردم منطقه و هم طبیعت و محیط زیست، مشکل‌ساز شده است.

بهروز عبدالوند، استاد روابط بین‌الملل و سیاست انرژی در دانشگاه برلین که خودش یکی از بانیان «همایش بین‌المللی نجات دریاچه ارومیه» در برلین بوده می‌گوید: «در ایران بین ٧٠ تا ٨٠ درصد آبی که برای کشاورزی استفاده می‌شود، هدر می‌رود یعنی آن بازدهی را ندارد.»

او می‌گوید، در حوزه دریاچه ارومیه به طور سنتی انگور تولید می‌شد، اما حالا کاشت سیب رواج پیدا کرده اند و سطح زیر کشت را از ۱۵۰ هزار هکتار به ۴۵۰ هزار هکتار رسانده‌اند.

به گفته آقای عبدالوند، برای تولید سیب، آبیاری دو برابر انگور است و به همین دلیل، آبیاری به شدت بالا رفته و نشان‌دهنده آن است که چه از نظر افزایش حجم زمین زیر کشت و چه نوع کشت، مطالعات دقیقی صورت نگرفته است.

او همچنین تأکید دارد، نوع کشت و تکنیک کشاورزی باید تغییر کند و بتوان از شیوه‌های مدرن‌تر آبیاری استفاده کرد تا آب کمتری مصرف شود.

مدیریت دولت قبلی برای نجات دریاچه ارومیه سبب شد که ۱۰ نماینده مجلس در تابستان به رئیس‌جمهور تذکر کتبی دهند و از وزارت نیرو به کمیسیون اصل ۹۰ شکایت کنند.

دریاچه بختگان و سدسازی بی‌رویه

این فقط دریاچه ارومیه نیست که با تهدید خشک شدن و نابودی اکوسیستم روبه‌روست.

استاندار فارس دو هفته پیش اعلام کرد، راه اندازی سد سیوند مرگ دریاچه بختگان را هم رقم زده است.

رودخانهٔ کوچک «سیوند» در دره‌ای به نام سیوند جریان دارد که منشا این دریاچه بوده و سد سیوند به گفته مسئولان این استان آن را خشکاند.

دریاچه بختگان در استان فارس دچار چیزی شد که آن را فاجعه زیست محیطی آن منطقه می‌نامند؛ خشکی کامل و از بین رفتن حیات حیوانات و توقف مهاجرت پرندگان.

چاه‌های اطراف دریاچه، ابتدا شور شده‌اند و پس از آن تلخ خواهند شد و با این شرایط آب موجود نه تنها دیگر کوچک‌ترین سودی برای کشاورزی نخواهد داشت بلکه در آینده باعث ناباروری زمین‌های کشاورزی هم خواهد شد.

بهروز عبدالوند هماهنگ‌کننده‌ «مرکز تحقیقات حوزه‌ خزر در برلین» و استاد رشته سیاست انرژی در دانشگاه برلین این سدسازی و کشاورزی بی‌رویه را عامل اصلی خشکی بختگان می‌داند: «روی رودخانه کُر هم سدسازی زیادی انجام شده و در یک حوزه آبیاری کشاورزی دارد. به طور عمده، استفاده کشاورزی است که مسئله عمده خشک شدن دریاچه‌ها را در پی داشته است، چون ما همین مسئله را با زاینده‌رود و کارون هم داریم و افزایش جمعیت ایران، باعث شده تا نیاز به آب بیشتری پیدا کنیم. این موضوع نشان می‌دهد که مسئله آب به یکی از استراتژیک ترین مسائل ما بدل شده است».

دریاچه هامون و تأمین حق‌آبه

رئیس سازمان محیط زیست چندی پیش در صفحه فیس‌بوک‌اش از مذاکرات با رئیس‌جمهور افغانستان برای تأمین حق‌آبه تالاب هامون و احیای رودخانه هیرمند نوشت. هامون سومین دریاچه‌ بزرگ و مطرح ایران بعد از خزر و ارومیه از جمله به خاطر سدسازی و آب‌بند در مسیر رودخانه هیرمند در کشور افغانستان،‌ خشک شده است.

راه اصلی نجات این تالاب تأمین حق‌آبه آن از طرف افغانستان است. حالا معاون سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده، میزان آب ورودی از رودخانه هیرمند از افغانستان کاهش یافته و شرایط احیای این تالاب خشکیده، دشوار شده است.

بهروز عبدالوند می‌گوید فقط با مذاکرات جدی دو دولت احتمال دارد این دریاچه نجات پیدا کند؛ به گفته او «یکی از علت‌های اساسی خشک شدن دریاچه هامون، حجم آبی است که در افغانستان استفاده می‌شود».

آقای عبدالوند ادامه می‌دهد «همین نشان می‌دهد به کمک هیچ کشوری نمی‌توان امیدوار بود. سدسازی در کشور افغانستان و استفاده بیشتر سهم آب افغانستان، تأثیر به‌سزایی بر سطح آب دریاچه هامون گذاشته است و به این سادگی نمی‌شود مشکل را حل کرد».

اگر دولت مذاکرات خیلی دقیقی با افغانستان انجام دهد و دولت افغانستان هم خود را موظف بداند که سهم آب هامون را آزاد کند (چرا که استفاده زیاد در افغانستان موجب شده که سهم اب ایران افت کند) و دریاچه هامون بیش از این قربانی این شرایط نخواهد بود.

۱۵ سال است که دریاچه هامون با چنین مشکلاتی روبه‌رو بوده. کارشناسان می‌گویند، مشکلات این دریاچه تا به حال باعث مدفون شدن بسیاری از روستا‌های مرزی شده است.

تا به حال مجلس فراکسیون نجات دریاچه هامون را در کنار نجات دریاچه ارومیه و بختگان تشکیل داده است. دریاچه‌ها و رودها و تالاب‌های دیگری هم هستند که از شمال تا جنوب و شرق تا غرب ایران در حال خشک‌شدن‌اند. دلایلش از کشاورزی تا کندن چاه‌های بیش از حد مجاز و افزایش جمعیت، هرچه که باشد، هنوز حتی یکی از این رودها و تالاب‌ها خبری مبنی بر نجات‌یافتگی را به خودش اختصاص نداده است.

آلودگی هوا و سلامت مردم

نظارت و دخالت قانونی برای پیشگیری و جلوگیری از ورود آلاینده‌ها به منابع زیست‌محیطی یکی از وظایف سازمان حفاظت از محیط زیست است. با افزایش روزانه میزان آلودگی و آلاینده‌ها به خصوص با شروع زمستان و افزایش مصرف بالای سوخت، این سازمان این بار دست به دامن مردم شده و خواسته در مصرف گاز صرفه‌جویی کنند تا دولت بتواند از سوخت پاک استفاده کند.

معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست در صفحه فیس‌بوک‌اش نوشته‌ برای کاهش آلودگی هوا باید گرمای خانه و تولید کارخانه با هم تضمین شوند. برای همین است که سازمان حفاظت از محیط زیست، اطلاعیه‌ای صادر کرد و از مردم خواست لباس گرم بپوشند و دمای خانه را بین ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتیگراد نگه دارند و از شومینه زیاد استفاده نکنند تا از گاز خانگی زیاد استفاده نشود تا آلودگی هوا کمی کاهش پیدا کند. آلودگی هوا موضوعی است که به گفته بسیاری از کارشناسان و پژوهشگران کم کردن آن فقط دست سازمان‌های بزرگ دولتی نیست.

حسن نایب‌هاشم، پزشک عمومی در وین اتریش، این درخواست سازمان محیط زیست را به جا می‌داند و می‌گوید این کاهش این پدیده که هر روز گریبان همه شهروندان را می‌گیرد و ده‌ها بیماری به وجود می‌آورد، با کمک خودمان امکان‌پذیر است: ‌«سه میلیون نفر در جهان، در اثر آلودگی هوا جان خودشان را از دست می‌دهند که ۹۰ درصد در کشورهای توسعه یافته است که این رقم در ایران حدود ۴۵ هزار نفر است».

به گفته این پزشک، حتی سوخت گازی و نفتی هم اشکال به وجود می‌آورند و در چارچوب خانه‌ها و خانواده‌ها باید سعی شود تا مصرف به اشکال مختلف کم شود: «در همین مصرف سوخت فسیلی هم اگر صرفه‌جویی شود، اگر در اتومبیل‌هایی که ساخته می شوند، خودروهای کم مصرف باشند، مشکل کمتر می‌شود، البته گاهی حتی این آلاینده ها در خانه‌ها هستند».

هرچند که بخشی از این آلودگی به گفته برخی کارشناسان به دلیل کیفیت پایین بنزین تولید داخل است اما معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت می‌گوید، وزارت نفت هم تلاش می‌کند، میزان لازم سوخت پاک را فراهم کند ولی با توجه به توقف چندساله فعالیت مؤثر پارس جنوبی این کار به سرعت انجام نمی‌شود.

در چنین هوایی با اینکه بسیاری از شهروندان با ماسک‌های مخصوص فیلتردار برای پوشاندن دهان و بینی بیرون می‌روند که فقط تا حدی ورود ذرات آلاینده به بدن جلوگیری می‌کند، بیماری‌های مزمن قلبی، ریوی، سکته های مغزی و قلبی، هم افزایش یافته و میزان ابتلا به بیماری‌هایی مانند آسم هم بالا می رود.

حسن نایب هاشم، پزشک در اتریش، از دلایل افزایش این بیماری‌ها می‌گوید: «در میان مواد آلاینده‌ آزبست وجود دارد که ماده ای سرطان‌زاست و می‌تواند سرطان ریه ایجاد کند و گفته می‌شود سرطان ریه ناشی از آلودگی هوا در شهرها و کشورهای آلوده با سرطانی که به خاطر کشیدن سیگار به وجود می‌آید، برابری می‌کند».

به گفته رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران «۲۲۷ تن بر اثر آلودگی هوا» در روزهای گذشته در پایتخت جان خود را از دست داده‌اند.