کریسمس یا نوئل، جشن بزرگ مسیحیان جهان در سراسر دنیا از بیست و پنجم دسامبر تا تقریباً دهه اول ماه ژانویه را به جشن رنگ و نور و بسته‌های قشنگ هدیه و چراغانی و کاج بدل میکند. شهرها در اغلب جاهای دنیا در این روزها زیباتر از همیشه‌اند. تولد مسیح و بعد هم سال نوی میلادی.
اما سهم جامعه ایرانی که از یک سو مسلمان است و از سوی دیگر با تقویم خورشیدی زندگی میکند از این شادی بزرگ در جهان چیست؟
Your browser doesn’t support HTML5
چرا شهروندان مسلمان در ایران، کاج کریسمس تزیین می‌کنند؟
در سال‌های اخیر، علاقه شهروندان به کاج کریسمس گاه از خیابان ویلای تهران که به طور سنتی محل نمایش و فروش کاج‌های کریسمس و بابانوئل‌هاست فراتر رفته. علاقه به کریسمس گاه حتی به شهرهای دورتر از پایتخت ایران هم رسیده. نگاهی به شبکه‌های اجتماعی از جمله اینستاگرام کافی است تا ببینید چه کاج‌های زیبایی در مغازه‌ها و گاه حتی خانه‌های ایرانیان تزیین می‌شود.
از این آقای فروشنده بشنویم که می‌گوید همه‌اش برای کمی شادی بیشتر و البته اینستاگرام است:
«برای شادی و خوشی است. این چیزهای قشنگ و رنگی را همه خوششان می‌آید چه کوچک و چه بزرگ. همه هم با خنده خرید کردند. بابا نویل را بشتر بچه‌ها خوششان می‌آید. از بیست تا چهارصد تومان است. موزیکال است، می‌رقصد، آواز می‌خواند، چراغش روشن می‌شود… به خاطر اینستاگرام است. این عکس می‌گیرد و پست میکند و آن می‌فرستد برای این و به خاطر همین و به خاطر شادی است. چون به آن صورت خوشی در این جامعه نیست.»
و زن خانه‌داری که آمده تا هدیه‌های کریسمس خانواده‌اش را بخرد:
«کلاً از ژانویه و سانتا کلاوز و مراسم مسیحیت خیلی خوشم می‌آید. فکر کنم جشن و خوشحالی برای همه خوشایند است.»
فروشنده‌ها می‌گویند استقبال از کاج و تزیینات آن این سال‌ها بیشتر شده:
«تازگی خیلی زیادتر شده. قبلاً کمتر بود اما این سال‌ها جدی‌تر گرفته‌اند.»
در این فروشگاه همه جور کاج هست. از ۳۰ هزار تومان تا ۵۰۰ هزار تومان. بابانوئل‌های چاق مهربان با ریش‌های سفید پشت ویترین مغازه‌ها ایستاده‌اند و برق می‌زنند.
بعضی‌ها می‌گویند فقط برای زیباتر شدن مغازه‌شان کاج گذاشته‌اند:
«همین جور برای زیبایی، دلیل خاصی ندارد. چون حراجی زده‌ایم و برای جذب مشتری است. خوشگل است. ملت می‌ایستند و نگاه می‌کنند. جشن البته همین زور الکی است. واقعاً از ته دل که نمی‌گیرند چون جشن ما نیست که. همین طور برای زیبایی.»
بعضی هم می‌گویند درخت‌ها بزرگ و جاگیرند و به راحتی در ویترین‌ها جا نمی‌شوند:
«ما سال‌های پیش آوردیم اما دیگر امسال نیاوردیم. وقت نکردیم. مشغله کاریمان زیاد بود. جا هم نداریم. جامان کم است و آن درختچه‌ها هم جاگیر هستند.»
با این حال به بعضی فروشندگان هم تذکر داده شده که بساط کریسمس را از مغازه‌هاشان جمع‌کنند. این فروشنده می‌گوید از سوی اداره اماکن تذکر گرفته اما به آن توجهی ندارد:
«اول باید بخشنامه‌ای باشد و دولت و مجلس تصویب کنند. همین جوری آمده‌اند می‌گویند بردار. اگر هم می‌خواستید بگویید بردارید دو ماه زودتر می‌گفتید که من خرید نکنم. من خریدم را کرده‌ام، حالا اینها را جمع کنم کجا بگذارم؟ گفت با به شما تذکر می‌دهیم. گفتم هر کاری می‌خواهید بکنید، بکنید.»
مردم می‌گویند درخت کریسمس برایشان جذاب و شادی‌آفرین است. می‌گویند جنبه مذهبی کریسمس اهمیت و معنایی ندارد و تنها فرصت دیگری است برای شادمانی بیشتر:
«من خودم مسلمانم اما آن جذابیتی که دارد واقعاً زیباست. اینکه آن درخت را بگذاری؛ سمبل‌هاشان، آویزهایی که از درخت می‌شود. بابانویل و همه اینها به نظر من به خاطر جذابیتش است فقط. آدم شاد می‌شود. از زمانی که ما این درخت را زده‌ایم، مشتری‌ها همه‌اش می‌آیند و حتی عکس می‌گیرند و برایشان خیلی دیدنی است.»
حسین قاضیان، جامعه‌شناس، به مجله جامعه رادیو فردا می‌گوید جشن گرفتن کریسمس در خود کشورهای غربی هم الزاماً مذهبی نیست:
«حقیقتش این است که در خود کشورهای مذهبی هم جشن گرفتن کریسمس لزوماً جشن گرفتن یک مراسم مذهبی نیست. مثلاً در آمریکا بین ۹۲ تا ۹۶ درصد مردم این مراسم را جشن می‌گیرند در صورتی که خب این تعداد مسیحی در این کشور وجود ندارد. حتی بنا بر تحقیقاتی که انجام شده ۸۷ درصد کسانی که بی‌دین هستند این مراسم را جشن می گیرند در حالی که خب اصلاً باور مذهبی ندارند.
این مراسم در واقع سرریز ارزش‌های غربی است به سایر نقاط جهان به ویژه سرریز ارزش‌های اروپا و آمریکای شمالی که شما حتی در نمادهای کریسمس هم این را می‌توانید ببینید. یعنی وجود یک گوزن شمالی یا درخت کریسمس کاج چیزهایی است که شما می‌بینید در آفریقا هم حضور پیدا میکند، یا عناصر مربوز به سرما و برف در نیمکره جنوبی که در این زمان‌ها در دوران گرکش به سر می‌برد، وجود دارد.
بنابراین این نوعی سرریز ارزش‌ها بوده که امروزه با توجه به گسترش ارتباطات وسیع‌تر هم شده. آنهایی هم که در ایران یا در کشورهای اسلامی این مراسم را جشن می‌گیرند، ممکن است اصلاً به جنبه مذهبی‌اش کاری نداشته باشند. علاوه بر اینکه محتوای درونی این مراسم هم شاید به این کمک کرده، یعنی نوعی شادی که با تزیین و مراسم مربوز ارتباط دارد کلاً شاید باعث شده که استقبالی نسبت به این موضوع وجود داشته باشد.»
اما کسانی هم می‌پرسند اگر آنها که کریسمس مسیحیان را در ایران جشن می‌گیرند به دنبال مناسبتی برای شادی هستند، چرا در جشن‌های دیگر ملت‌های دیگر جهان شرکت نمی‌کنند؟ چرا جشن‌های کشورهای همسایه یا جهان عرب با چنین استقبالی روبه‌رو نمی‌شوند؟ حسین قاضیان:
«ما آن نمادهای برتر را که اگر خودمان را به آنها متصل کنیم می‌توانیم از سرمایه‌های اجتماعی بیشتری برخوردار شویم نزد خارجی‌ها می‌بینیم و خارج یا خارجی برای ما یعنی غربی یعنی اروپایی و آمریکایی نه عربی که کنار ماست یا آسیایی که آن سمت ما زندگی میکند. آنها از نظر ما خارجی نیستند، آنها چینی، عراقی، سومالیایی، افغانی یا هر چیز دیگری هستند.
خارجی که عنصر برتر را با خودش تضمین میکند یعنی غربی و اروپایی. ما نسبت به آنها احساس فروتری نمادین داریم بنابراین وقتی آنها چیزی را بزرگ می‌دارند از نظر ما هم آن چیز بزرگ است و ما با همسان شدن با آن ارزش‌ها در واقع آن سرمایه نمادین را به سوی خودمان جذب می‌کنیم در حالی که در مقابل همسایگان‌مان چنین برداشتی نداریم.»
یک خانم فروشنده اما از ناآگاهی می‌گوید و از هزینه‌ای که مردم برای خرید کاج و بابانوئل و تزیینات کریسمس می‌کنند تعجب میکند:
«این حالتی که الان اتفاق افتاده که حتی بچه‌ها درباره آن صحبت می‌کنند، من احساس می‌کنم که ناآگاهانه است. اگر صد نفر را مثال بزنید، به نظر ۸۰ تا ۸۹ نفر می‌دانند این یک جای دیگر دنیا، یک جشن است و ما هم خوشحالیم دیگر. مثل همان دین خودمان مثلاً. هیچ آگاهی درباره‌اش نداریم. همین طوری الله بختکی یک مسیری را پی می‌گیریم. الان هم همین طور است. برای من نه قشنگ است نه جذابیتی دارد. بخواهید خیلی اقتصادی هم نگاه کنید در هر طبقه مالی هم که هستید، مثلاً سقف بگذارید ۳۰۰ هزار تومان، می‌آیند یک بابانوئل می‌خرند. چرا؟ در واقع یک چیزی شنیده‌اند و دویده‌اند. برای من عجیب است. مثلاً اینستاگرام را ببینید...»
آیا شبکه‌های اجتماعی هم در شکل‌گیری این فضا اثر دارند؟ حسین قاضیان، جامعه‌شناس:
«وجود شبکه‌های اجتماعی که امکان اظهار این سرمایه اظهاری یا نمایشی را افزایش داده است. یعنی منی که در خانه خودم قبلاً ممکن بود یک سفره هفت‌سین یا یک سفره شب یلدا یا یک کاج کریسمس بگذارم و کسی به آن توجه نکند الان با یک عکس و بلافاصله ارسالش روی اینستاگرام یا یک شبکه اجتماعی دیگر تلاش می‌کنم دیگران هم آن را ببینند. دیگران هم دارند همین کار را می‌کنند و این در واقع کالبد مادی بازار رقابت نمادین را به صورت فراهم شده در اختیار من می‌گذارد.»
گوی‌های قشنگ بر شاخه‌های کاج می‌درخشند و سال تازه‌ای در تقویم جهان عوض می‌شود. در ایران هم اگرچه هنوز تا پایان سال و آغاز یک ۳۶۵ روز دیگر چند ماهی باقی مانده، اما علاوه بر مسیحیان ایران، گروه‌های دیگری از مردم هم کریسمس را جشن می‌گیرند. حالا یا با هزینه‌های گزاف و عکس‌های خوش آب و رنگ اینستاگرام، و یا با تنها ایستادن پشت ویترین مغازه‌های شادتر از همیشه.
گروهی از پژوهشگران ریشه‌های جشن کریسمس را با آیین میتراییسم در ایران باستان یکی دانسته‌اند و می‌گویند اتفاقاً در ایران کهن هم درخت سرو نماد جاودانگی و حاوی ارزش‌های مقدس بوده است.