نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بزرگترین رویداد سالانه نشر ایران محسوب می‌شود. بیست و هشتمین دوره نمایشگاه کتاب تهران از شانزدهم تا بیست و ششم اردیبهشت ماه برگزار شد و فرصتی را برای مرور وضعیت نشر ایران فراهم آورد.
بخش داخلی نمایشگاه؛ فروشگاهی پر هزینه
بر اساس آمارهایی که توسط خانه کتاب ایران منتشر شده است، در نمایشگاه امسال ۲۲ هزار نسخه کتاب که در سال ۱۳۹۳ برای نخستین بار منتشر شده در کنار ۲۷۲ هزار نسخه کتابی عرضه شد که در سال‌های پیش منتشر یا امسال تجدید چاپ شده است. آماری که نشان میدهد چرا نمایشگاه کتاب بیشتر به یک فروشگاه بزرگ سالانه کتاب تبدیل شده است. در عمل فقط در حدود ۸ درصد فضای نمایشگاه به معرفی کتاب‌های تازه، که فلسفه اصلی برگزاری نمایشگاه است، اختصاص دارد.
به تعبیر دیگر با در نظر گفتن ۹۶۰ هزار کتابی که بر اساس آمار خانه کتاب از سال ۵۸ تاکنون منتشر شده است، می‌توان گفت ۲۴۵۰ ناشر ایران تقریبا یک‌سوم کتاب‌هایی که در بیش از ۳۰ سال اخیر در ایران منتشر شده را در نمایشگاه عرضه کرده‌اند. این ویژگی نشان میدهد که مهمترین کارکرد نمایشگاه کتاب تهران یافتن راه‌حلی برای مشکل توزیع و کمبود کتاب فروشی و مشکلات بنیادین شبکه توزیع کتاب در ایران و فقدان نظامی سازمان‌یافته برای معرفی و تبلیغ کتاب است.
شبیه همین شرایط در بخش خارجی نمایشگاه نیز وجود دارد. بیشتر ناشران غربی به دلیل سانسور گسترده در نمایشگاه کتاب و همچنین رعایت نشدن مقررات مالکیت معنوی در ایران از آوردن کتاب‌های تازه خود به نمایشگاه کتاب تهران خودداری می‌کنند و بخش خارجی نمایشگاه عمدتا به فروش کتاب‌هایی اختصاص دارد که بر اساس شناخت توزیع‌کنندگان داخلی مورد احتیاج دانشجویان و طلاب حوزه‌های علمیه است. تقریبا نیمی از کتاب‌ها همان کتاب‌هایی ست که در سال‌های پیش نیز در نمایشگاه عرضه شده است.
بخش خارجی نمایشگاه؛ سوبسید به توزیع‌کنندگان کتاب
در حالی که برگزارکنندگان نمایشگاه گفته‌اند ۲۷۴۷ ناشر خارجی در نمایشگاه حضور دارند، آمارهای دقیق‌تر نشان میدهد که ۶۷ ناشر کتاب‌های لاتین و ۸۷ ناشر کتاب‌های عربی حضور دارند که آثار نزدیک به ۲۷۰۰ ناشر را عرضه می‌کنند. اعلام عرضه ۱۶۰ هزار کتاب خارجی نشان میدهد که بیشتر حاضران در نمایشگاه نه ناشران بلکه توزیع‌کنندگان کتاب هستند. در بخش بین‌الملل ۳۰۰ ناشر کتاب‌های عربی حضور دارند که عمدتا ناشران شیعه و لبنانی هستند.
کتاب‌های بخش خارجی عمدتا توسط دانشجویان و طلاب و مراکز علمی خریداری می‌شود که بن کتابی را خریداری می‌کنند که نیمی از بهای آن توسط وزارت ارشاد پرداخته می‌شود. با توجه به اختصاص ۱۰ میلیارد تومان به بن کتاب بخش خارجی می‌توان برآورد کرد که نزدیک به ۲۰۰ هزار نفر ثبت نام کننده در سامانه ویژه خرید کتاب بخش خارجی، در حدود ۲۰ میلیارد تومان (حدود ۵ میلیون و نهصد هزار دلار) کتاب در بخش خارجی به فروش رسیده است. با توجه به میانگین آمار فروش نزدیک به ۱۰ میلیون دلار در سال‌های آخر دولت اصلاحات می‌توان برآورد کرد که میزان فروش کتاب در بخش خارجی نزدیک به ۴۰ درصد کاهش یافته است که با توجه به افزایش جمعیت دانشجویان و طلاب در آن زمان، کاهش چشمگیر در استقبال از بخش خارجی نمایشگاه را نشان میدهد. در عین حال معنی این تحول این است دولت برای حفظ بخش بین‌المللی نمایشگاه رقمی در حدود ۳میلیون دلار سوبسید در اختیار توزیع‌کنندگان کتاب‌های ناشران خارجی قرار میدهد که عمدتا ناشران شیعه و لبنانی هستند.
مدیریت دولتی نشر
این ارزیابی نشان میدهد که وزارت ارشاد می‌کوشد به هر شکلِ ممکن با ساز و کار موجود، نمایشگاه کتاب تهران را همچنان سرپا نگه دارد و چشم خود را بر این واقعیت ببندد که سازو کار فعلی نمایشگاه کتاب تهران از نظر اقتصادی قابل تداوم نیست و باید در چگونگی برگزاری آن تجدید نظر کرد. نمایشگاه نمی‌تواند از کارکرد نمایشگاهی خارج شود و جایگزین سازوکارهای دیگری شود که در نشر ایران غایب است. اما آنچه در نشر ایران غایب است چیست؟
نشر ایران نشری وابسته به دولت است که به شیوه‌ای اداره می‌شود که امکان رشد مستقل ناشران و افزایش استقبال از کتاب را محدود می‌کند. منظور از نشر وابسته به دولت، استفاده از حمایت مالی و امکانات دولت نیست چرا که استفاده از حمایت دولتی حداقل در یک‌سوم بازار نشر دنیا امری رایج و موجد رشد صنعت نشر است. آنچه در ایران رخ میدهد مدیریت دولتی نشر از طریق مدیریت توزیع امکان‌ها و رانت‌ها و مدیریت محتوای نشر است.
موقعیت ایران در جریان‌های جهانی نشر
برای درک بهتر موقعیت نشر ایران می‌توانیم شاخص‌های اصلی آن را با جریان جهانی نشر مقایسه کنیم. با وجود مشکلاتی که صنعت نشر پس از بحران مالی سال ۲۰۰۸ با آن روبرو بوده است گردش مالی نشر در جهان کاهش نیافته است.
بر اساس گزارشی که یک موسسه معتبر سنجش صنعت نشر برای نمایشگاه کتاب فرانکفورت در سال ۲۰۱۴ تهیه کرده است، صنعت نشر با گردش مالی ۱۵۱ میلیارد دلار هنوز بزرگترین صنعت فراهم آورنده محتوا در صنعت رسانه‌ای جهان و بزرگتر از صنایعی مانند فیلم، سرگرمی، مجلات، بازی‌های رایانه‌ای و موسیقی است. البته بخش عمده این گردش مالی یعنی نزدیک به ۴۸ درصد آن در اختیار ۵ کشور آمریکا، آلمان، ژاپن، فرانسه و بریتانیاست. آمریکا با ۲۶ درصد سهم مالی همچنان ابرقدرت نشر جهان است. اگر سهم ۱۲ درصدی چین و نزدیک به ۱۲ درصدی سه کشور برزیل هند و روسیه را از سهم بقیه کشورها جدا کنیم سهم بقیه کشورهای دنیا رقمی در حدود ۲۸ درصد یعنی در حدود ۴۲ میلیارد دلار خواهد بود.
حتی در میان این سهم نیز سهم حدود ۲۷۰ میلیون دلاری ( در حدود ۹۰۰ میلیارد تومان در سال) گردش نشر ایران رقمی در حدود ۶ دهم درصد بازار نشر جهان محاسبه می‌شود. معنای این حجم گردش مالی وقتی روشن‌تر خواهد شد که آن را به طور خاص با چند کشور تقریبا هم‌ردیف مقایسه کنیم. رقم گردش مالی نشر در ترکیه با ۵ میلیون جمعیت کمتر از ایران در حدود یک میلیارد و پانصد میلیون یورو برآورد می‌شود. این تفاوت در حالی است که تعداد کتاب منتشره در هر سال در ایران به ازای هر یک میلیون نفر ۹۰۰ نسخه و در ترکیه ۵۰۰ نسخه است. به تعبیر دیگر ترکیه با میزان کتاب منتشره تقریبا ۴۰ درصد کمتر، از میزان تیراژ و گردش مالی تقریبا ۱۰ برابر ایران برخوردار است.
ارزیابی بازار جهانی نشان میدهد که صرف نظر از ۵ کشور اول در صنعت نشر دیگر بازار ها به طورکلی از حمایت ویژه دولت برخوردار هستند اما این حمایت عمدتا صرف فراهم کردن زیرساخت‌های تولید و توزیع می‌شود.
صرف نظر از چین که به شدت متکی بر تعداد بالای خوانندگان است. ( رقم بسیاری از کتاب‌ها در چین به راحتی به بالای صد میلیون و ده‌ها میلیون می‌رسد) دیگر کشورها بر سه عامل متکی بوده‌اند: آزادی نشر و آزادی رقابت در چارچوب قواعد مالکیت معنوی، تقویت صادرات و استفاده گسترده از نشر الکترونیک و شیوه‌های جدید عرضه کتاب با استفاده از اینترنت و فن‌آوری دیجیتال.
اگر به وضعیت این سه عامل نگاه کنیم می‌بینیم که محدودیت نشر ایران نه ناشی از محدودیت‌های مالی بلکه ناشی از ادامه محدودیت‌ها در انتخاب و تهیه محتوا و ابتدایی ماندن استفاده از اینترنت و فن‌آوری دیجیتال و بی‌اعتنا بودن به الزامات صادرات کتاب است. محدودیت‌هایی که مستقیما به محدود ماندن تیراژ و در نتیجه محدودیت‌های مالی در سیستم نشر منجر شده است.
در نتیجه این شرایط دورنمای نشر ایران مواجه با ورشکستگی گسترده ناشران مستقل و گسترش بخش‌های دولتی یا متکی بر رانت‌هایی است که به طور خاص در اختیار بخش‌های مورد نیاز در ساختار پروپاگاندای دولتی قرار می‌گیرد. طبیعی است که در چنین شرایطی نمایشگاه کتاب به رویدادی برای بازاریابی برای نشری تقلیل یابد که تحت مدیریت دولتی قرار دارد.
.....................................................................................................
نظر نویسنده الزاما بازتاب دیدگاه رادیو فردا نیست.