نهایی شدن بازگشت شرکت شل به بازار نفت خام ایران، بعد از توتال فرانسه، این پرسش کلیدی را مطرح می‌سازد که آیا حضور شرکت‌های بزرگ نفت اروپا در ایران تنها به خرید نفت خام محدود می‌ماند و یا با مشارکت و سرمایه‌گذاری در طرح‌های اکتشاف و تولید نفت و گاز ایران توسعه خواهد یافت؟
شرکت شل علاوه بر خرید کلان نفت خام از ایران، در گذشته عهده‌دار اجرای طرح‌های توسعه میدان‌های نفتی ایران از جمله راه‌اندازی مجدد «سروش» و «نوروز» بوده، و برخلاف شرکت‌های کوچک و بزرگ روسی، دارای حسن سابقه کار قابل ملاحظه در ایران بعد از انقلاب است.
بر پایه اطلاعاتی که از سوی منابع کشتیرانی انتشار یافته، شرکت شل قراردادی برای استفاده از نفتکش «دلتا-هلاس» برای بارگیری ۱۳۰ هزار بشکه نفت خام از پایانه نفتی خارگ در روز ۸ ماه ژوئیه آینده به امضاء رسانده است.
تا پیش از اعلام تحریم‌های سال ۲۰۱۲، شل با خرید روزانه تا ۲۰۰ هزار بشکه نفت خام، از جمله بزرگترین خریداران نفت خام ایران محسوب می‌شد و به‌دنبال لغو تحریم‌ها بدهکاری دو میلیارد و سیصد میلیارد دلاری خود به ایران را که بابت خرید نفت داشت پرداخت کرد.
شرکت‌های نفتی بزرگ اروپایی باوجود استقبال نسبی از امکان از سرگیری خرید نفت ایران، همچنان از قبول تعهدات مدت‌دار و یا سرمایه‌گذاری مستقیم در طرح‌های توسعه نفت و گاز ایران طفره می‌روند.
به این علت حتی بعد از اصلاح قراردادهای نفتی ایران موسوم به «بیع متقابل» توسط دولت روحانی و اعلام آمادگی برای استقبال از شرکت‌های بزرگ نفتی، حتی شرکت‌های آمریکایی، از زمان لغو تحریم‌ها در ماه ژانویه سال جاری، فعالیت‌های شرکت‌های نفتی عملا به خرید نفت ایران محدود مانده است.
برای رسیدن به ظرفیت تولید نفت خام پیش از اعمال تحریم‌ها و افزایش صادرات، علاوه بر سرمایه‌گذاری پنجاه تا یکصد میلیارد دلاری، ایران نیازمند به خدمت گرفته فناوری‌های پیشرفته در حوزه اکتشاف و بهره‌برداری است و بدون مشارکت فعال شرکت‌های قابل اعتماد و بزرگ خارجی، تحقق هدف‌های اعلام شده و بازپس گرفتن بازارهای نفتی از دست رفته ایران طی سال‌های آینده ممکن نخواهد بود.
داشتن سهم بزرگتر در بازارهای نفتی، علاوه بر تامین درآمد ارزی بیشتر، و افزایش قدرت خرید، به دلیل افزایش نفوذ کشور صادرکننده در جامعه جهانی، دارای اهمیت سیاسی و امنیتی خاص است.
تازه‌ترین مورد مثال مربوط به عربستان سعودی است که بزرگترین صادرکننده نفت خام جهان به‌شمار می‌رود و دارای بیش از ۹۰۰ میلیارد دلار ذخیره ارزی است. دولت ریاض طی چند روز اخیر با استفاده از نفوذ در مجامع جهانی موفق شد سازمان ملل را به خارج ساختن نام خود از سیاهه متهمان به اعمال خشونت علیه کودکان (یمن) وادار سازد.
تردید برای مشارکت و سرمایه‌گذاری
ایران در منطقه و در بازارهای صادرات نفت با رقابت عراق و عربستان، و در حوزه تولید گاز با رقابت قطر روبرو است. قراردادهای نفتی و گازی کشورهای یاد شده (عراق و قطر) در مقایسه با قراردادهای بیع متقابل ایران که همچنان شبیه به قراردادهای پیمانکاری است، برای شرکت‌های نفتی از مزیت‌های بیشتری برخوردار است.
در زمان قیمت‌های نفتی پایین، به‌دلیل طولانی شدن زمان بازپرداخت هزینه‌های پیمانکاری طرح‌های توسعه به پیمانکاران (شرکت‌های نفتی) خارجی، عدم رغبت آنها بازهم افزایش می‌یابد.
از زمان آغاز به‌کار بیژن نامدار زنگنه در دولت روحانی و به‌منظور افزایش قدرت رقابت با عراق در جذب سرمایه‌های خارجی، اصلاحاتی به نفع شرکت‌های نفتی در «نسل چهارم قراردادهای بیع متقابل» صورت گرفته ولی مدل قراردادهای تازه نیز که چندی پیش در تهران رونمایی شد و مورد انتقاد تند اصولگرایان قرار گرفت، هنوز رغبت کافی نزد شرکت‌های نفتی بزرگ برای مشارکت در طرح‌های توسعه فراهم نیاورده است.
به‌دلیل تثبیت نسبی قیمت‌های نفت خام در بازار طی ماه‌های اخیر و پیشبینی ادامه روند افزایش آن همسو با افزایش تقاضا، انتظار می‌رود اشتیاق شرکت‌های نفتی برای سرمایه‌گذاری در کشورهای نفت خیز افزایش یابد-اما این اتفاق به دلایل متعدد هنوز برای ایران روی نداده است.
ضمن مبهم بودن آینده تحریم‌های اتمی و همچنین ادامه مشکلات مبادلات بانکی و بیمه محموله‌های نفتی، وضعیت سیاست داخلی چند ماه آینده آمریکا نیز به تردید‌ها برای سرمایه‌گذاری در ایران افزوده است.
اگرچه انتظار نمی‌رود که دونالد ترامپ، نامزد جمهوری‌خواهان، در صورت راه یافتن به کاخ سفید، علیرعم انتقاداتی تندی که بر برجام وارد ساخته یک‌شبه آن را لغو و به تعهدات دولت اوباما در قبال ایران پشت کند، با این وجود، او در مقابل تلاش‌های احتمالی کنگره برای اعمال تحریم‌های تازه علیه ایران، با استفاده از حق وتو نخواهد ایستاد.
واکنش‌های قابل پیشبینی جمهوری اسلامی ایران به اقدامات آینده کنگره و یا احتمال بازماندن روحانی از تجدید انتخاب در سال آینده، برجام و وضعیت اقتصادی و سیاسی ایران را در موقعیتی کاملا متفاوت با امروز قرار خواهد داد و این مؤلفه‌ای است که شرکت‌های بزرگ نفتی و یا معدنی و صنعتی و یا خدماتی پیش از اتخاذ تصمیم نهایی برای حضور درازمدت و یا سرمایه‌گذاری در ایران مورد توجه قرار می‌دهند.
نزدیکترین زمان ممکن برای شروع سرمایه‌گذاری‌های قابل ملاحظه خارجی در صنایع بالادستی ایران احتمالا به بعد از تعیین تکلیف سرنشین آینده کاخ سفید و همچنین برگزاری انتخابات رییس جمهوری در ایران موکول خواهد شد.
چشم‌انداز همکاری‌های نفتی و گازی
جمهوری اسلامی ایران که در دوران تحریم‌ها تصور داشت با استفاده از ظرفیت‌های شرکت‌های چینی و روسی قادر به پشت سر نهادن بحران است، و حتی از توافق برای تحویل روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت خام به روسیه و اجرای قراردادهای اکتشاف و تولید مشترک خبر می‌داد، با تجربه وعده‌های بی‌عمل و تعلل و بی‌حرکتی روس‌ها، در دوران پسابرجام تنها به جلب نظر شرکت‌های بزرگ غربی دل بسته است.
ایران مایل به رسیدن به ظرفیت تولید ۴ تا ۴.۵ میلیون بشکه در روز و صادرات ۲ تا ۲ و نیم میلیون بشکه نفت در روز است. تنها همکاری با شرکت‌های بزرگ اروپایی (در غیبت قابل پیشبینی شرکت‌های آمریکایی طی چند سال آینده) رسیدن به این هدف امکان‌پذیر خواهد بود.
کشور عراق که رقیب ایران برای تولید و صدور نفت خام محسوب می‌شود، هدف تولید نفت خود را ۱۲ میلیون بشکه در روز اعلام کرده و از لحاظ حجم تولید، صادرات و به‌خصوص جلب سرمایه‌های مستقیم خارجی و قرار داد مشارکت با شرکت‌های نفتی، با وجود داشتن وضعیت امنیتی خاص و ادامه جنگ داخلی، در موقعیت بسیار بهتری از ایران قرار دارد.
در حوزه تولید گاز ایران هم مایل به صدور گاز طبیعی (تحت فشار) از لوله به بازارهای اروپا است و علاقمند به داخل شدن در صنعت تولید گاز مایع (ال ان جی) تا حجم سالانه ۱۰ میلیون تن.
در حال حاضر ایران نه دارای کارخانه تولید گاز مایع است و نه دارای پایانه حمل گاز و یا کشتی‌های مخصوص حمل گاز.
ایجاد زیر ساخت‌ها و داخل شدن در جرگه تولیدکنندگان گاز مایع تنها با طرح آرزو در این زمینه صورت نمی‌پذیرد.
در گذشته شرکت شل علاوه بر تصمیم به تکمیل فاز ۱۱ میدان گاز پارس جنوبی قصد داشت با در یافت مجوز فنی تولید گاز مایع که عموما متعلق به شرکت‌های آمریکایی است، به تولید این محصول در ایران نیز بپردازد.
با لغو بخشی از تحریم‌ها و اجرایی شدن «برجام» دولت روحانی مصمم است شرکت‌های بزرگ نفتی مانند شل، استات اویل نروژ، توتال فرانسه و انی ایتالیا را به از سر گرفتن همکاری‌های گذشته با ایران قانع سازد.
دولت روحانی همچنین علاقمند است شرکت توتال فرانسه پس از قبول تعهد سرمایه‌گذاری تا ۵ میلیارد دلار نقشی در توسعه فاز ۲ میدان نفتی آزادگان جنوبی عهده‌دار شده و سهمی در تولید ال ان جی در ایران بپذیرد ولی توتال (در سیاستی مشابه با شل) تاکنون از عقد قرار داد در این زمینه‌ها سر پیچیده و همکاری خود را به خرید نفت محدود نگاه داشته است.
بازگشت محتاطانه شرکت‌های نفتی بزرگ به بازار ایران گام مثبتی است در راه باز پس گرفتن بازارهای از دست رفته نفت ایران. سیاست راهبردی حکومت و دولت در این مقطع، می‌باید تجدید جایگاه نفت و گاز در چشم‌انداز توسعه ایران را هدف قرار دهد.
...............................................................................................................
نظر نویسنده بازتاب دیدگاه رادیو فردا نیست.