به تازگی سرتیپ حسین دهقان، وزیر دفاع ایران، در نامه‌ای به ژنرال سرگئی شویگو، همتای روسی خود، بر اجرای سند موافقتنامه همکاری نظامی میان دو کشور تاکید کرد. در این نامه حسین دهقان ضمن پذیرش دعوت سرگئی شویگو برای شرکت در «کنفرانس امنیت بین‌المللی مسکو- ۲۰۱۵» از سفر وزیر دفاع روسیه به ایران در دی ماه سال جاری به عنوان نقطه عطفی در روابط تهران و مسکو به ویژه در بخش نظامی و فنی یاد کرد.
در موافقتنامه مورد نظر وزیر دفاع ایران که او و همتای روسی‌اش، سه‌شنبه ۳۰ دی، در تهران امضا کردند، علاوه برهمکاری‌های «دراز مدت و چند سویه» دوکشور در عرصه نظامی، به رویارویی با تروریسم، تجزیه‌طلبی و افراط‌گرایی وهمچنین ارتقا همکاری‌های دو کشور برای تامین صلح و امنیت منطقه تاکید شده است.
ژنرال سرگئی شویگو، تنها وزیر دفاع روسیه که در ۱۵سال گذشته به ایران سفر کرد، در یک نشست خبری مشترک با حسین دهقان از جنبه‌های عملی همکاری‌های نظامی دو کشور سخن گفت، از جمله تبادل هیئت‌ها، تردد ناوهای طرفین به بنادر یکدیگر، انجام مذاکرات ستادی، شرکت در مانور‌ها به عنوان ناظر، آموزش پرسنل نظامی و تبادل تجربه در فعالیت‌های حفظ صلح و مبارزه با تروریسم.
درمهر ماه سال گذشته ویکتور بوندارف، فرمانده نیروی هوایی روسیه، نیز در سفری چهار روزه به تهران و گفت‌و‌گو با فرمانده نیروی‌های هوایی ارتش و فرمانده هوا فضای سپاه به همکاری‌های نظامی در زمینه هوایی تاکید ورزید.
پیشینه پرتلاطم
در حاشیه امضای موافقتنامه یاد شده برخی از رسانه‌های جمهوری اسلامی اخباری را در مورد توافق وزیران دفاع روسیه و ایران برسر حل مشکل سامانه اِس - ۳۰۰ منتشر کردند. این اخبار و گمانه‌زنی‌ها هنگامی قوت گرفت که ژنرال لئونید ایواشف، رئیس «مرکز بین المللی مطالعات ژئوپولیتیک» و رئیس پیشین اداره همکاری‌های‌بین المللی وزارت دفاع روسیه، به خبرگزاری ریا نوستی گفت: «در راستای همکاری در حوزه تکنولوژی نظامی و اقتصاد گامی برداشته شده است که دستکم سامانه‌های پدافندی مانند اس -۳۰۰ و اس -۴۰۰ را شامل می‌شود. احتمالاً ما این سامانه‌ها را به ایران تحویل خواهیم داد».
با اینکه مقام‌های بلندپایه دو کشور هنوز به طور رسمی در مورد مسئله اس-۳۰۰ و نحوه حل و فصل آن اظهار نظر نکرده‌اند، ولی علاقه وافر روسیه برای احیا روابط نظامی با ایران، روابطی که کارشکنی‌ها، تاخیر و حتی پشت پا زدن به قرار دادهای رسمی از سوی روسیه را در کارنامه خود دارد، پرسش‌هایی را در مورد رویکرد جدید مسکو مطرح می‌کند.
اشتیاق روسیه برای احیا روابط با ایران را می‌توان نشانه حسن‌نیت این کشور و گامی مثبت تلقی کرد ولی نگاهی به رویکرد‌های پیشین روسیه و ماهیت دوگانه سیاست خارجی‌اش درسه دهه گذشته در قبال ایران، برخی احتیاط‌ها را در ارزیابی و نتیجه‌گیری ضروری می‌سازد؛ نکته‌ای که از دید برخی از رسانه‌های روسیه نیز دور نمانده است. برای نمونه روزنامه «مسکو تایمز» با اشاره به توافقنامه جدید بین روسیه و ایران و سابقه پرتلاطم دو کشور در زمینه نظامی نوشت سفر ژنرال شویگو به تهران می‌تواند راه فروش سلاح‌های غیرکشنده مانند رادار را هموار کند ولی جهشی در صدور اسلحه به ایران ظاهر نخواهد شد مگر اینکه مسکو تهران را متقاعد کند که به قرارداد‌ها و موافقتنامه‌های خود پایبند خواهد بود.
اجرای ناقص قرارداد‌ها
در پایان جنگ ایران و عراق، جمهوری اسلامی برای تجدید تسلیحات و تامین ساز و برگ ارتش و سپاه به روسیه روی آورد و در این راستا اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، ۳۰ خرداد ماه ۱۳۶۸ (۲۰ ژوئن ۱۹۸۹)، با هدف گشودن فصل تازه‌ای در روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی به مسکو رفت و مقام‌های دو کشور توافقنامه‌هایی را در عرصه همکاری‌های نظامی، علمی و فنی، و بازرگانی بین دو کشور امضا کردند. توافقنامه همکاری‌های نظامی که مهم‌ترین دستاورد این سفر هاشمی رفسنجانی بود، مبنا و پایه شماری از قراردادهای تسلیحاتی و کمک‌های فنی را تشکیل داد که متعاقباً بین دو کشور بسته شد.
بعد از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، روسیه که وارث قراردادهای بسته شده با ایران بود، به علت اختلاف با جمهوری اسلامی بر سر میزان بدهی شوروی به ایران، مشکلات مالی ایران و اصرار مسکو به پرداخت‌های نقد از سوی ایران، فقط بخشی از قرارداد‌ها را به اجرا در آورد، گو اینکه مهم‌ترین عامل بازدارنده در این کار فشار دولت آمریکا بود.
به رغم این، روسیه تا میانه دهه ۹۰ میلادی برخی از نیاز‌های نظامی جمهوری اسلامی را تامین کرد، از جمله فروش۴۲۲ تانک «تی - ۷۲»، ۴۱۳ خودروی رزمی پیاده نظام «ب اِم پ -۲»، توپ‌های خود کششی، موشک‌های زمین به هوای «اِس آ -۵» و «اِس آ -۶»، ۱۲ فروند «سوخوی -۲۴»، ۲۴ فروند «میگ -۲۹»، و سه فروند زیر دریایی کلاس کیلو به همراه تعدادی اژدر و مین.
یادداشت تفاهم ویکتور چرنومردین-البرت گور
واشینگتن که جمهوری اسلامی را منبع بی‌ثباتی در منطقه خاورمیانه به ویژه در خلیج فارس می‌دانست و نگران ارسال این سلاح‌ها به جمهوری اسلامی بود، با بهره‌گیری از آشتی پسا جنگِ سردِ بین آمریکا و روسیه، تلاش گسترده‌ای را به خرج داد تا از صدور ساز و برگ بیشتر نظامی به ایران جلوگیری کند.
در نهایت بوریس یلتسین، رئیس جمهور وقت روسیه، در ملاقاتی با بیل کلینتون در ماه مه ۱۹۹۵ در مسکو در مقابل فشار آمریکا عقب‌نشینی کرد و متعهد شد تا سال ۱۹۹۹ اجرای همه قراردادهای نظامی منعقد شده با ایران را به پایان ببرد، از ادامه صدور سلاح‌های تهاجمی به ایران خودداری کند و موافقتنامه نظامی تازه‌ای با تهران منعقد نکند.
نزدیک به دو ماه بعد، ۳۰ ژوئن ۱۹۹۵، این توافقات در یک یادداشت تفاهم محرمانه که بعداً فاش شد، به صورت رسمی تنظیم گردید و ویکتور چرنومردین، نخست‌وزیر وقت روسیه، و البرت گور، معاون رئیس جمهور وقت آمریکا، این سند را امضا کردند.
به گزارش روزنامه «مسکو تایمز» امضای این سند و تعهدات روسیه در قبال آمریکا باعث شد که ۵۰ تا ۷۰ در صد قراردادهای منعقد شده با ایران اجرا نشود و روسیه دستکم چهار میلیارد دلار از دست بدهد. در این میانه جمهوری اسلامی نیز از تامین برخی از نیاز‌های دفاعی‌اش محروم ماند.
پوتین، فاز جدید همکاری
خسارات مالی و ضربه وارده به وجهه روسیه با به تصویر کشیدن آن به عنوان یک طرف نامطمئن و وابسته، ولادیمیر پوتین تازه به قدرت رسیده را واداشت که از توافقات قبلی با آمریکا امتناع کند و در اواخر سال ۲۰۰۰ به واشینگتن اطلاع داد که از پروتکل چرنومردین -ال گور خارج می‌شود.
متعاقب این اقدام، در روز‌های پایانی دسامبر ۲۰۰۰، ایگور سرگیف، وزیر دفاع وقت روسیه، با سفر به ایران و ملاقات با همتای ایرانی خود، علی شمخانی، از آغاز «فاز جدید همکاری‌های نظامی و فنی دو کشور» خبر داد. به رغم این، بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۵ ارزش قراردادهای نظامی ایران با روسیه از مرز۴۰۰ میلیون دلار فرا‌تر نرفت و روسیه پنج فروند‌های کوپتر «می-۱۷» و نزدیک به ۷۰۰ فروند موشک دوش پرتاب زمین به هوای «اِس آ ۱۸/۱۶» به ایران صادر کرد.
دیمیتری مدودیف و سامانه «اس -۳۰۰»
قرارداد خرید سامانه پدافند هوایی اس-۳۰۰ در اواخر سال ۲۰۰۷ بین تهران و مسکو امضا شد و روسیه متعهد شد که پنج آتشبار (باطری) این سامانه را به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار به ایران تحویل دهد. اما اندکی بعد از عقد این قرارداد، آمریکا به مخالفت با این قرارداد پرداخت و به مرور تحویل این سامانه بیش از آنکه عاملی برای همکاری نظامی روسیه با ایران باشد، به ابزاری برای امتیاز گرفتن روسیه از آمریکا تبدیل شد.
سرانجام با تصویب قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت سازمان ملل، چهارمین قطعنامه این شورا علیه ایران، محملی قانونی از دیدگاه مسکو برای لغو قرارداد یاد شده فراهم شد و دیمیتری مدویدیف، رئیس جمهور وقت روسیه، در شهریور ۱۳۸۹، فرمانی را امضا کرد که بر پایه آن فروش سامانه اس-۳۰۰ و سلاح‌های سنگین به ایران ممنوع شد. قطعنامه مذکور که روسیه، مانند قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت، به آن رای مثبت داد کشور‌های جهان را از فروش خوروهای نظامی، هواپیمای جنگی، ناو، موشک و سامانه‌ها و آماد مربوطه منع کرده بود.
بر این اساس، جمهوری اسلامی به علت لغو قرارداد از سوی روسیه با تسلیم شکایتی به «دادگاه داوری» ژنو (وابسته به سازمان امنیت و همکاری اروپا) تقاضای ۴ میلیارد دلار خسارت کرد.
«به موم و سریشم نگردد درست» *
با توجه به روابط نظامی و سیاسی پرنشیب و فراز ایران و روسیه در سه دهه گذشته و اینکه مسکو از کارت ایران برای حفظ منافع سیاسی و استراتژیک خود در رابطه‌اش با آمریکا و یگر کشور‌ها استفاده کرد و حتی موافقتنامه‌های خود با ایران را زیر پا گذاشت، تاکید وزیر دفاع ایران به همتای روسی‌اش برای اجرای آخرین سند همکاری نظامی دو کشور جای تعجب ندارد. روسیه راغب به احیا روابط نظامی، فنی و بازرگانی با ایران است و جمهوری اسلامی هم به این کار تمایل دارد.
جمهوری اسلامی و روسیه منافع مشترک ژئوپولیتیک دارند به ویژه درمورد سوریه، عراق، افغانستان، قفقاز جنوبی، آسیای مرکزی و همچنین در مورد دریای خزر و دور نگهداشتن کشور‌های خارجی از این پهنه آبی. هر دو با غرب به ویژه با آمریکا اختلاف نظر جدی دارند، هر دو می‌خواهند نفوذ سیاسی و ژئوپولیتیک خود را در خاورمیانه افزایش دهند. هر دو کشور ظرفیت کاملاً مناسبی برای توسعه روابط اقتصادی دارند مانند فروش ساز و برگ نظامی و توسعه مبادلات بازرگانی.
اما یکی از مهم‌ترین موانع برای احیا روابط، عدم اعتماد است. روسیه در پیگیری منافع خود در چند مورد از ایران استفاده ابزاری کرد و در مواردی با فشار آمریکا قول و قرار‌های خود را زیر پاگذاشت. در ۳۰ سال گذشته مناسبات جمهوری اسلامی با روسیه متاثر از مناسبات تنش آلود‌ش با غرب و انزوای آن بود و به همین جهت بر پایه نیاز واقعی تهران با مسکو استوار نبود. دستکم اینکه شکل موجود رابطه ایران با روسیه بر مبنای انتخاب استراتژیک ایران نبود. ایران برای محدود کردن فشار‌های بین‌المللی و فرار از انزوا به روسیه پناه برد و حالا روسیه برای مقابله با فشار غرب و تحریم به ایران و هند و برخی دیگر از کشور‌ها روی آورده است.
آخرین موافقت نامه همکاری‌های نظامی دو کشور می‌تواند راهگشا باشد ولی برقراری روابط نظامی برخوردار از استحکام کافی، گام‌های اساسی می‌طلبد تا بی‌اعتمادی تهران به مسکو را تحلیل برد. یکی از گام‌های اولیه می‌تواند لغو فرمان دیمیتری مدودیف باشد که روسیه را از فروش سلاح‌های کلیدی به ایران باز می‌دارد.
در همین رابطه لازم است ایران شکایت حقوقی خود را از روسیه پس بگیرد. به هر صورت همکاری‌های گسترده نظامی بین دو کشور زمانی امکان‌پذیر خواهد بود که تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران برداشته شود و یا معلق گردد و این کار رابطه مستیقم با نتایج گفتوگوهای جاری هسته‌ای ایران با کشور‌های پنج به علاوه یک دارد.
تا آن زمان پیش‌بینی نمی‌شود که روابط نظامی دو کشور از مرز همکار در زمینه‌های ضد تروریستی، مبادله و آموزش پرسنل نظامی و دید و بازدید‌های کشتی‌های جنگی دو کشور از بنادر یکدیگر فرا‌تر رود.
در صورت به نتیجه رسیدن گفتوگوهای هسته‌ای و عادی شدن روابط ایران با غرب، جمهوری اسلامی ممکن است از سایه روسیه بیرون رود و حتی می‌تواند حضور انحصاری روسیه را در بازار انرژی اروپا بشکند و به رقیب روسیه تبدیل شود، گو اینکه نیل به این هدف در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نیست. لازم نیست این رقابت با دشمنی همراه باشد و به عکس می‌تواند به همپوشی و همگرائی تبدیل شود و حتی پایه محکمی نیز داشته باشد زیرا روابط دو کشور در چنین شرایطی متاثر از انزوا و تحریم و ناچاری نخواهد بود.
*سبویی که سوراخ باشد نخست، به موم و سریشم نگردد درست - نظامی گنجوی، شرف‌نامه
.....................................................................................................
نظر نویسنده الزاما بازتاب دیدگاه رادیو فردا نیست.