در بخش اول این نوشته به تاریخچه ان‌پی‌تی و کنفرانس بازنگریاین پیمان بین‌المللی پرداخته شد. در مطلب پیش رو درباره دو موضوع مهمی که در طول سه هفته در این کنفرانس به آن پرداخته خواهد شد می‌خوانید.
به دو موضوع پررنگ کنفرانس بازنگری ان‌پی‌تی، جنبه انسانی خلع سلاح و خاورمیانه عاری از سلاح اتمی، نگاهی خواهیم داشت.
Your browser doesn’t support HTML5
ان‌پی‌تی؛ پیمانی پرمسئله (بخش دوم) از هانا کاویانی
یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در کنفرانس بازنگری ان‌پی‌تی در نیویورک مورد مباحثه کشورهای عضو قرار خواهد گرفت، جنبه انسانی این موضوع است.
در سال‌های اخیر، صحبت در این زمینه چه توسط کشورهای عضو و چه نهادهای غیردولتی شدت گرفته است. سه سال پیش، با هدایت سوییس و نروژ، ابتدا ۱۶ کشور عضو ان‌پی‌تی، بیانیه‌ای مشترک درباره جنبه انسانی موضوع خلع سلاح منتشر کردند. تا امروز بیانیه‌های مفصل‌تر از بیانیه اول تهیه شده، و تازه‌ترین آن که ۱۵۵ کشور از آن حمایت کردند؛ اما یک نکته چالش‌برانگیز شده است. چراکه برخی کشور‌ها با استفاده از اصطلاح عدم استفاده از سلاح اتمی «تحت هیچ شرایطی» مشکل دارند.
ویلیام پاتِر، رئیس مرکز جیمز مارتین در امور مطالعات خلع سلاح درباره رویکردهای متفاوت کشور‌ها به موضوع جنبه انسانی به رادیو فردا می‌گوید: «مشخص است که برخی کشور‌ها از منظر منافع ملی، از ابتکار عمل در زمینه جنبه انسانی راضی نیستند. روسیه و فرانسه اصلا از این ابتکار راضی نیستند، و معتقدند که این موضوع به نوعی توجه را از برنامه اقدامی که در کنفرانس سال ۲۰۱۰ تهیه شده بود، منحرف می‌کند. البته این رویکردی است که نه من آن را قبول دارم و نه بسیاری از کشور‌ها. با وجود این دستیابی به یک اتفاق نظر همگانی درباره این موضوع بسیار سخت است. ما از بیش از ۱۵۰ کشور صحبت می‌کنیم که کمابیش به این روند پیوسته‌اند و خواستار این هستند که در کنفرانس با اولویت‌های متفاوتی آنها به جنبه انسانی خلع سلاح پرداخته شود. و به نظرم مهم‌ترین مسئله اینجا این است که تنها ما شاهد اختلاف نظر بین کشورهای دارای سلاح و بدون سلاح نیستیم، بلکه در میان خود کشورهای بدون سلاح نیز، یکپارچگی در این زمینه وجود ندارد».
البته صحبت از جنبه انسانی خلع سلاح به کنفرانس بازنگری ان‌پی‌تی ختم نمی‌شود. کمیته اول مجمع عمومی سازمان ملل متحد و کنفرانس‌های دیگری در زمینه جنبه انسانی خلع سلاح، نیز محل صحبت درباره این موضوع هستند. از جمله سه کنفرانس جنبه انسانی خلع سلاح در نروژ، مکزیک و وین که تاکنون برگزار شده، و به تازگی و در نهایت آمریکا از میان ۵ کشور دارای سلاح در ان‌پی‌تی، در کنفرانس وین شرکت کرد. از همین روست که فعالان جامعه مدنی در زمینه پیشبرد خلع سلاح، امیدوارند که علیرغم سرعت بسیار کم این روند، دنیا در آینده شاهد برآورده شدن این مهم باشد.
بئاتریس فین مدیر اجرایی ِ کمپین بین‌المللی نابودی سلاح‌های هسته‌ای در سوییس در اینباره به رادیو فردا می‌گوید: «فکر می‌کنم در میان‌مدت نمی‌توان شاهد یک پیشرفت قابل ملاحظه در این زمینه بود، اما اگر به تاریخ نگاه کنیم، جامعه بشری گرد هم آمده و کارهای بزرگی انجام داده است. ما در تاریخ پایان تبعیض نژادی در آفریقای جنوبی را داریم. ما شاهد اتحاد برای دادن حق رای به زنان یا پایان دادن به بردگی بودیم. ما استفاده از سلاح‌های شیمیایی و بیولوژیک یا مین و بمب‌های خوشه‌ای را ممنوع کرده‌ایم. در نتیجه می‌توانیم به عنوان انسان بهتر عمل کنیم. وقتی در میانه یک روند هستیم، تصور آینده سخت است، اما روندی در جریان است که در حال پیشرفت است. روندی که در آن اینگونه سلاح‌ها و استفاده از آن غیرانسانی و تبعیض‌آمیز قلمداد می‌شود».
اما ابتکار عمل کشور‌ها برای پیشبرد بحث در زمینه جنبه انسانی تنها موضوع پررنگ کنفرانس بازنگری ان پی تی نخواهد بود. تحلیلگران حوزه خلع سلاح، در گزارش‌ها و تحلیلهای متعددی که در ماه‌ها و هفته‌های منتهی به این کنفرانس منتشر کردند، از مسئله مناطق عاری از سلاح اتمی، و مشخصا مبحث خاورمیانهٔ عاری از سلاح اتمی بسیار نوشته‌اند. موضوعی که تازگی ندارد و پیشرفتی هم درباره آن تاکنون حاصل نشده است.
ایران و مصر، در سال ۱۹۷۴ میلادی (بیش از ۴ دهه پیش) پیشنهاد ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح اتمی را در مجمع عمومی سازمان ملل متحد مطرح کردند؛ پیشنهادی که تلاشی دیپلماتیک از سوی این دو کشور برای توازن قوا در این منطقه و مقابله با برنامه هسته‌ای اسراییل قلمداد شد. به غیر از دو رای ممتنع ِ اسراییل و برمه به این قطعنامه غیرالزام‌آور، ۱۲۸ کشور آن را تایید کردند. مبحث منطقه خاورمیانه بدون سلاح، تنها شامل سلاح هسته‌ای هم نمی‌شود بلکه موضوع همه سلاح‌های کشتار جمعی اعم از بیولوژیک و شیمیایی را نیز در بر می‌گیرد. اگرچه بیش از ۴ دهه از آن زمان گذشته اما امروز همچنان خاورمیانه به این موضوع دست و پنجه نرم می‌کند. اسراییل می‌گوید پیش از موافقت با این برنامه باید با اعراب به صلح دست یابد تا امنیتش تضمین شود، و اعراب می‌گویند پیش از دست کشیدن اسراییل از زرادخانه هسته‌ای‌اش، صلحی در کار نخواهد بود.
در کنفرانس پیشین بازنگری (۵ سال پیش) تصمیم گرفته شد، نشستی در این زمینه برای سال ۲۰۱۲ برگزار شود که هنوز برگزار نشده است. هماهنگ‌کننده این نشست هم ماموریت یافت تا در این زمینه کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا را یاری کند که به نتیجه نرسید؛ ماموریت این هماهنگ‌کننده در زمان برگزاری کنفرانس کنونی نیویورک به پایان می‌رسد و در مجموع رویکرد‌ها درباره پیشرفت در این زمینه آنچنان خوشبیانه نیست.
آونر کوهن در آمریکا که برای تحقیقاتش در زمینه تاریخچه فعالیت‌های هسته‌ای اسراییل در عرصه بین‌المللی شناخته می‌شود، در این زمینه به رادیو فردا می‌گوید: «تقریبا همه بر این باورند که اسراییل سلاح هسته‌ای دارد اگر چه که سیاست اسراییل این است که خود به این موضوع اذعان نمی‌کند. و هیچکس هم فکر نمی‌کند که این کشور از آنچه که دارد دست بکشد. در نتیجه مشکل وجود دارد. از یک سو یک نوعی تفاهم نسبی در مورد پدیده خاورمیانه عاری از سلاح اتمی وجود دارد. خود اسراییل هم خود به این تعهد بسیار کلی باور دارد. اما در عین حال همه هم می‌دانند که قدم‌های اساسی و جدی در راستای خاورمیانه عاری از سلاح، در حال حاضر ممکن نیست و فقط فضای بسیار کوچکی برای گفت‌وگو و فقط گفت‌وگو و نه بیشتر در این زمینه وجود دارد. حتی بین متولیان این طرح، آمریکا، روسیه و بریتانیا هم اختلاف نظر وجود دارد. در نتیجه به نظرم دستیابی به یک نتیجه اساسی در این کنفرانس در این زمینه محتمل نیست و شاید در پایان این دور بتوانند به یک نوع پیشرفت دیپلماتیک دست یابند تا حداقل صحبت از این موضوع را در ۵ سال آینده ادامه دهند».
در چنین فضایی است که دیپلمات‌ها و کار‌شناسان راهی نیویورک شده‌اند تا در طول سه هفته کنفرانس بازنگری ان‌پی‌تی، چالش‌های متعددی را مورد بحث قرار دهند. روندی که طارق رئوف در نیویورک با تمام کاستی‌ها هنوز معتقد است، چشم‌اندازی امیدوارکننده‌ای دارد: «ما از انرژی هسته‌ای برای موارد بسیار مفیدی از جمله پزشکی هم استفاده می‌کنیم. و این توسط ان‌پی‌تی و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عنوان ناظر بر این پیمان ممکن شده است. تنها در زمینه خلع سلاح است که متاسفانه آنطور که ما می‌خواهیم کار پیش نمی‌رود، اما در دو اصل دیگر، عدم اشاعه و استفاده صلح‌آمیز، وضعیت بهتر است. از همین رو کشور‌ها هر پنج سال یکبار به کنفرانس بازنگری می‌آیند. این تنها فرصتی است که ۵ کشور عضو ان‌پی‌تی که سلاح دارند، حاضرند درباره آن صحبت کنند، این اتفاق در هیچ موقعیت دیگری از جمله خود سازمان ملل نمی‌افتد. در نتیجه این کنفرانس فضایی است که این ۵ کشور از سوی دیگر اعضا تحت فشار قرار می‌گیرند تا توضیح دهند که چه می‌کنند و چه برنامه‌هایی دارند. همچنین اعضای ان‌پی‌تی می‌توانند بار دیگر تاکید کنند که خواستار دنیایی عاری از سلاح‌های اتمی هستند».
مشخص نیست که این کنفرانس نهم که آقای رئوف بر اهمیت آن تاکید می‌کند، از جمله کنفرانس‌های موفق بازنگری خواهد بود یا خیر. یکی از معیارهای موفقیت، به دست آوردن سندی است که مورد اتفاق نظر همه اعضای ان‌پی‌تی قرار بگیرد. اما آنطور که پیش‌بینی می‌شود یکی از دستاوردهای این کنفرانس احتمالا ارائه یک واژه‌نامه در زمینه موضوع خلع سلاح توسط پنج کشور دارای سلاح خواهد بود. واژه‌نامه‌ای که اگرچه به اهمیت یک توافق نظر برای خلع سلاح نیست، اما حداقل می‌تواند زبانی یک دست برای مذاکره در این زمینه در اختیار کشور‌ها قرار دهد.