ناکارآمدی نظام آماری ایران و نارسایی‌های آن نکته پنهانی نیست و کم یا بیش شناخته شده است. ناسازگاری میان آمارهای گوناگونی که از نهادهای حکومت منتشر می‌شوند محصول همین ناکارآمدی است. رهبر جمهوری اسلامی در دیدار اخیر خود با مسئولان ستاد سرشماری عمومی نفوس و مسکن گفت: «گاهی مراکز مختلف در خصوص نرخ بیکاری یا نرخ تورم و رشد اقتصادی، آمارهای متفاوتی بیان می‌کنند که این مسئله موجب ایجاد بی‌اعتمادی در مردم می‌شود».
همچنین کاظم جلالی، رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس در برنامه گفت‌وگو ویژه خبری شبکه دو سیما اظهار داشت: «در اعلام برخی آمارها نگاه سیاسی وجود دارد». همین مقام مشخص نبودن سال پایه آماری، موازی‌کاری دستگاه‌ها، و نبود شفافیت در آمارها را از مشکلات کیفی آمارها دانست. رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس پیش از این گفته بود: «اینکه باید آمارها و نظام آماری باید مستقیم باشد، به دلیل این است که دولت‌ها با آمار بازی می‌کنند و بازی نیز می‌خورند که مانند پوست خربزه زیر پای آنها است.... بسیاری از آمارها برای مردم قابل قبول نیست و آنها این مباحث را در جامعه حس نمی‌کنند و شاید یکی از دلایل اینکه به سمت رسانه‌های بیگانه گرایش پیدا می‌کنند همین آمارها و عدم لمس آن در جامعه می‌باشد ».
اميدعلی پارسا رئیس مرکز آمار ایران اما اصرار دارد که آمارها این موسسه دستکاری نمی‌شود، او می‌گوید:« دستوری برای دستكاریدر آمارها به مركز آمار نرسيده است و كارشناسان اين مركز نيز چنين مسئله‌ای را نمی‌پذيرند». رئیس مرکز آمار همزمان افزود: «بسیاری از آمارها در اختیار مرکز آمار قرار نمی‌گیرد که این مسئله باید اصلاح شود زیرا مرکز آمار محرمانه اطلاعات را حفظ کرده است».
محرمانه‌سازی آمار به مثابه پاک کردن صورت مسئله
وجود آمار محرمانه‌ای که رسما منتشر نمی‌شود چیز تازه‌ای نیست. چون عادل آذر رئیس پیشین مرکز آمار ایران گفته بود: «بر اساس مصوبه شورای عالی آمار، نرخ تورمی که توسط این مرکز تهیه شود، محرمانه است و ما آن را به مدیران کشور و تصمیم‌گیران ارائه می کنیم و در صورتی که آنها لازم بدانند، آن را منتشر می‌كنند».
در همین راستا مژگان نمکیان مدیرکل اطلاعات و آمار استانداری کرمانشاه در گفت‌وگو با «نسیم» می گوید: «ما تنها اقدامات انجام شده در مورد محاسبه نرخ بیکاری را انجام و به مرکز آمار ارائه می‌دهیم و پس از آن نتیجه از سوی مرکز آمار به صورت محرمانه به ما اعلام می‌شود و در صورت صلاحدید استاندار و با مجوز ایشان منتشر خواهد شد».
دشمنی با آمار تنها به آمار بیکاری و تورم منحصر نمی‌شود چندی پیش علی اکبر محزون، مدیرکل اطلاعات و آمار جمعیتی سازمان ثبت احوال ایران گفت این سازمان از این پس آمار طلاق در کشور را اعلام نخواهد کرد، چون «آمار طلاق در ایران به اندازه کافی بیان شده و ارائه آمار صرف دردی را دوا نمی‌کند». گفته این مقام مسئول یادآور اظهارت عبدالرضا مصری وزیر رفاه دولت پیشین است که گفته بود اعلام خط فقر در ایران به درد کسی نمی خورد.
کارآمدی نظام آماری به مثابه نماد پاسخگویی و شفافیت
نظام آماری پیشرفته، مستقل، کارآمد و روزآمد شرط لازم مدیریت مناسب و همچنین شرط ارزیابی مدیریت است. علیرغم تحولات جهانی چشمگیر در عرصه روش‌های آماری و مدیریت نهادهای تولیدکننده آمار، نظام آماری ایران نتوانسته با این تحولات همگامی نشان دهد. به همین دلیل است که نظام آماری در ایران فرسوده و ناکارآمد است. ناسازگاری میان آمارهای عرضه شده از سوی نهادهای گوناگون حکومتی، با چنین وضعیتی شگفت‌آور نیست و دارای دلایل گوناگونی است. برخی از این دلایل این امر فنی و روش‌شناسانه است و برخی دیگر از دلایل سیاسی است که البته این دو دسته از دلایل وابستگی تنگاتنگی به یکدیگر دارند.
نکته پنهانی نیست که گردش آزاد اطلاعات و به‌ویژه اطلاعات آماری از ضرورت‌های یک نظام سیاسی پاسخگو، شفاف مبتنی بر خواست عمومی است. چه مدیریت کارآمد بدون نظام آماری فراگیر، بی‌طرف، پیشرفته و روزآمد عملا غیر ممکن خواهد بود. همچنین بدون نظام آماری کارآمد امکان نظر و نقد منصفانه کارکرد مدیریت بسیار دشوار خواهد بود.
در نظام سیاسی مدرن که مشروعیت حاکمیت وابسته به کارآمدی آن است، نظام آماری و اطلاع‌رسانی دارای جایگاه مهمی است. اما در حکومت‌های خودکامه و اقتدارگرا که مشروعیت قدرت مشروط به کارآمدی و پاسخگویی و شفافیت نیست، ضرورتی به گردش آزاد اطلاعات و یا اطلاعات آماری از سوی حاکمیت احساس نمی‌شود. بررسی تجربی از کشورهای جهانی نشان می‌دهد که نوعی رابطه میان توسعه سیاسی و پیشرفت نظام آماری وجود دارد. در کشورهای که دموکراسی عمقی یافته است غالبا نظام آماری پیشرفته و مستقل از دولت وجود دارد و آمارسازی موضوعیت ندارد.
ختم کلام
به‌طور کلی دو دلیل ناکارآمدی نظام آماری در ایران را توضیح می‌دهد. نخست دلایل فنی و دوم دلایل سیاسی این دو دسته از دلایل البته دارای رابطه تنگاتنگی با یکدیگرند. در صورتی که کارآمدی و روزآمدی نظام آماری ایران در اولویت حاکمیت بود، قطعا راهی برای حل مشکلات آن پیدا می‌شد. چه گام نخست حل مشکلات فنی و علمی نظام آماری ایران مشروط به وجود اراده سیاسی است برای آن است. حاکمیت ایران بارها نشان داده که با گردش آزاد اطلاعات سرسازگاری ندارد. چه نظام آماری کارآمد مشروط به گردش آزاد اطلاعات و لاجرم پاسخگویی و شفافیت است.
...................................................................................................
نظر نویسنده بیانگر دیدگاه رادیو فردا نیست.