«مسیر خود را با نور پایین ماشین می‌یافتیم. هوا بسیار تاریک بود و به سختی می‌توانستیم جاده را تشخیص دهیم. منطقه‌ای که در حومه جسر الشغور (در استان ادلب واقع در شمال غرب سوریه) از آن عبور می‌کردیم، بیش از یک سال است که متروکه شده است. همواره از این منطقه برای رسیدن به روستایمان در جبل الاکراد عبور می‌کردیم. از این مساله مطمئن بودم تا این‌که ناگهان افرادی مسلح جلوی ماشین را گرفتند و ما را مجبورکردند پیاده شویم. اما گویا پا به سرزمینی دیگر گذاشتم... به سختی به عربی سخن می‌گفتند و چهره‌هایشان بسیار غریب بود»... این بخشی از گفت‌وگویی است که «ابو عبید» یکی از ساکنان حومه شهر لاذقیه با روزنامه فرامنطقه‌ای «الحیات» انجام داده است. او در این گفت‌وگو از تجربه خود در بازگشت به روستایشان پس از سال‌ها دوری در نتیجه جنگ سخن می‌گوید.
«ابو عبید» می‌گوید که در کنار همراهانش، مدتی در یک چهار دیواری نگاه داشته شدند تا این‌که فردی آشنا به عربی برای آنها توضیح داد که وارد یکی از روستاهایی شدند که «مهاجرانی از ترکستان و خانواده‌هایشان» در آن ساکن شده‌اند و نباید بار دیگر وارد این منطقه شوند.
منطقه و ویژگی‌های اجتماعی‌اش
مناطق شمال غربی سوریه که از جسر الشغور و حومه آن آغاز شده و تا دو کوه الاکراد و الترکمان کشیده می‌شود، یکی از متنوع‌ترین مناطق از لحاظ نژادی و دینی به شمار می‌آید. در این منطقه که از لحاظ اداری میان استان‌های ادلب و لاذقیه تقسیم می‌شود، صدها روستای سنی، علوی، مسیحی دروزی و چند روستای شیعی را در بر می‌گیرد. این منطقه شاهد تنوع دیگری هم هست چرا که ساکنان اصلی‌اش مخلوطی از عرب‌ها، کردها، ترکمن‌‌ها و ارمنی‌ها هستند.
پس از آغاز اعتراض‌ها در سوریه در سال ۲۰۱۱ و پس از آن ورود روزافزون عامل فرقه‌ای به معادلات سیاسی و اجتماعی، ترکیب جمعتی منطقه نیز دچار تغییر شد. این تغییرات از اواسط سال ۲۰۱۲ با ورود شبه‌نظامیان خارجی، سرعت گرفت. ساکنان ده‌ها شهرک و روستا یا به دلیل حملات و بمباران‌های نیروهای دولتی که اقدام به تخریب مناطق خارج شده از کنترل خود می‌کنند یا به دلیل تنش‌های فرقه‌ای که عمدتا ساکنان روستاهای مسیحی و علوی را مجبور به فرار کرد، تخلیه شدند. در نهایت مناطق شمال غرب سوریه شاهد تغییرات جمعیتی بسیار پیچیده‌ای بود که زیرساخت اجتماعی موجود را فرو پاشاند و راه را برای برپایی «جوامع مهاجران» هموار ساخت.
اولین مهاجرانی که وارد منطقه شدند
یامن سالم، یکی از جنگجویان «ارتش آزاد سوریه» درباره نخستین چچنی‌هایی که وارد حومه لاذقیه شدند سخن می‌گویند. آنها دو نفر بودند و خود را با نام «عبدالله و احمد» معرفی کردند.
یامن سالم به «الشرق الاوسط» می‌گوید: «برای ما دو شخصی بودند که زندگی خود را برای کمک به ما ترک کرده‌اند به ویژه این‌که ما به جنگجو و تجربه، بسیار نیاز داشتیم.»
یامن سالم که دو جنگجوی چچنی تنها چند هفته او و گروهش را همراهی کردند ادامه می‌دهد: «سپیده‌دم روز دوم رسیدن احمد و عبدالله، احمد که عربی بلد بود من را از خواب بیدار کرد تا با آنها نماز صبح را به جماعت بخوانم. شگفت‌زده شدم، عادت نداشتیم برای نماز صبح بیدار شویم. با ترش‌رویی پاسخ دادم که با او نماز نمی‌خواهیم اما او گفت: چگونه می‌خواهید پیروز شویم در حالی که نماز نمی‌خوانید؟»
اینها ریشه‌های اولیه اختلاف بودند که در نهایت اکثر شبه‌نظامیان خارجی را به فعالیت مستقل سوق داد. به‌طور عمده به ویژه در اوایل آغاز نبردهای مسلحانه در سوریه، اکثر جنگجویان ارتش آزاد سوریه از تندروهای دینی نبودند، بر عکس افرادی که از خارج می‌آمدند، افرادی که اندیشه‌هایشان آکنده از ایده‌ئولوژی جهادی بود.»
چند هفته بعد یعنی در اواخر سال ۲۰۱۲، ده‌ها تن از شبه‌نظامیان لیبیایی، «لشکر مهاجران» را در شهرک «سلما» در حومه لاذقیه تشکیل دادند. این گروه، هسته اصلی جذب شبه‌نظامیان خارجی شد که به طور عمده از مرزهای ترکیه وارد سوریه می‌شدند.
برجسته‌ترین گروه‌های مهاجر
چند سال پس از آوارگی سوری‌ها در داخل و خارج از سوریه، نقشه‌ای نظامی در شمال غرب سوریه شکل گرفت که با دیگر مناطق این کشور متفاوت است. در این منطقه شماری زیادی از گروه‌های مهاجر، به طور مستقل از جنگجویان سوری حضور دارند.
این نقشه نظامی بازتاب‌های اجتماعی خود را نیز دارد. شمار خانواده‌های شبه‌نظامیان خارجی به هزاران تن رسیده است. آنها در این مناطق، جامعه‌های خود را تشکیل داده‌اند.
بنا بر گزارش رسانه‌های محلی و گفته‌های شاهدان عینی، اکثر این خانواده‌ها و در ده‌ها روستا در حومه لاذقیه ساکن شدند که ساکنانشان آنها را ترک کرده‌اند. «مهاجران» زندگی در روستاهای علوی و مسیحی را ترجیح می‌دهند زیرا معتقدند ساکنان این روستاها به‌زودی قصد بازگشت ندارند.
با جستجو در منابع خبری محلی و منطقه‌ای، می‌توان عمده گروه‌های خارجی موجود در مناطق شمال غرب سوریه را اینگونه برشمرد:
۱- «حزب اسلامی ترکستانی برای یاری اهل شام»: تمام شبه‌نظامیان آن از ترکستان هستند. مساله جالب توجه ورود آنها به منطقه به صورت دسته‌جمعی و با شمار زیاد است. حضور حدود ۵۰۰ خانواده ترکستانی در این منطقه برآورد می‌شود. آنها هم اینک در روستای مسیحی الغسانیه در حومه لاذقیه ساکن هستند.
۲- «جند الشام»: از شبه‌نظامیان چچنی و قفقازی تشکیل شده و مشخص نیست چه شماری از آنها خانواده‌های خود را به منطقه آورده‌اند.
۳- «جنبش شام الاسلام»: عمده شبه‌نظامیانش از مغرب هستند. شماری از آنها با دخترانی سوری ازدواج کردند اما بیشترشان خانواده‌هایشان را به همراه خود آورده‌اند.
۴- «صقور العز»: بیشتر شبه‌نظامیان این گروه سعودی هستند. شمار زیادی از آنها با زنان سوری ازدواج کرده‌اند. این گروه چندی پیش به گروه «جبهه النصره» پیوست، مساله‌ای که باعث شد با جامعه محلی دم‌خوری بیشتری داشته باشد.
اما «لشکر مهاجران» که ابتدا تشکیل شد، دوام نیاورد. شمار زیادی از شبه‌نظامیانش کشته شدند و بقیه به طور عمده به لیبی بازگشتند.
با این وجود، به نظر می‌رسد چگونگی ادامه حضور این «مهاجران» خارجی در سوریه، چگونگی ارتباط آنها با جوامع محلی، آینده آنها در راه حل‌های سیاسی احتمالی بحران، سوال‌ها و ابهام‌هایی است که در انتظار پاسخند.