دو سال پیش در بامداد ۱۸ دی، نیروی هوافضای سپاه پاسداران یک فروند هواپیمای بوئینگ ۷۳۷-۸کِی‌وی شرکت هواپیمایی اوکراینی را بر فراز شهر پرند، در مجاورت پایگاه موشکی امیرالمؤمنین، ساقط کرد و در نتیجه برخورد دو موشک ۹اِم۳۳۸ از سامانه تور اِم۱ هوافضای سپاه به این هواپیما که منجر به سقوط آن شد، تمام ۱۷۶ سرنشین آن کشته شدند.
این نخستین بار نبود که یک هواگرد خودی قربانی سامانه‌های پدافندی نیروی هوافضای سپاه پاسداران می‌شد.
پیشتر در سال ۱۳۹۱، روزنامه نیویورک تایمز به اسنادی محرمانه از وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا دست یافته بود که نشان می‌داد سامانه‌های پدافندی تور ام۱ سپاه اشتباهاً به سمت هواپیماهای مسافربری، جنگنده و حتی پهپادهای ایرانی در سال ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ موشک شلیک کرده و یا دست‌کم بر روی آن‌ها قفل راداری انجام داده بودند.
بیشتر در این باره: خانواده قربانیان: سپاه هواپیمای اوکراینی را به عنوان سپر انسانی زد که گردن آمریکا بیندازددر سال‌های ۱۳۸۷ و ۱۳۸۸، نیروی هوایی سپاه، که بعداً به هوافضا تغییر نام داد، به‌جز یک پهپاد نتوانست هواگردهای دیگر ایرانی را که سامانه‌های پدافندی‌شان با آن‌ها درگیر شده بودند ساقط کند، اما شرایط در تاریخ ششم بهمن ۱۳۹۰ تغییر کرد.
در بامداد آن روز، یک فروند جنگنده رهگیر گرومن اف-۱۴آ تامکت نیروی هوایی ارتش توسط سایت پدافند موشکی کوثر نیروی هوافضای سپاه در نزدیک بوشهر ساقط شد و خدمه آن کشته شدند.
نمونه‌ای از یک سامانه پدافندی ارتفاع پست تور ام۱ نیروی هوافضای سپاه، عسلویه، ۱۳۹۸
ساقط شدن این جنگنده نیروی هوایی ارتش به علت ضعف در شناسایی و عدم هماهنگی نیروی هوافضای سپاه و نیروی هوایی ارتش باعث برکناری امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه، نشد؛ فردی که ادامه حضورش بر مسند فرماندهی این نیرو به بروز فاجعه برای پرواز شماره ۷۵۲ شرکت هواپیمایی اوکراینی منتهی شد.
فاجعه برای پرواز شماره ۷۵۲ شرکت هواپیمایی اوکراینی نه تنها ۱۷۶ نفر را به کام مرگ فرستاد بلکه امنیت پروازهای عبوری بر فراز ایران را نیز زیر سؤال برد؛ امری که منجر به توقف شمار عمده‌ای از پروازهای عبوری بر فراز ایران شد و سبب شد اداره هوانوردی اروپا هشداری مبنی بر ناامن بودن پرواز در ارتفاع زیر ۲۵ هزار پا بر فراز ایران صادر کند؛ هشداری که تا هشتم آبان سال جاری اعتبار داشت.
جنگنده رهگیر اف-۱۴آ تامکت نیروی هوایی ارتش که ششم بهمن ۱۳۹۰ توسط نیروی هوافضای سپاه ساقط شد
بر اساس این محدودیت، شرکت‌های هواپیمایی اروپایی ترجیح دادند تا در ارتفاع بیش از ۲۵ هزار پا یعنی فراتر از حداکثر برد موشک‌های سامانه‌های پدافندی تور ام۱ سپاه پرواز کنند.
ناامنی حریم هوایی ایران و پیامدهای آن
محدودیت وضع‌شده توسط اتحادیه اروپا در تاریخ هشتم آبان ۱۴۰۰ به پایان رسید و پس از آن تمدید نشد. پیش از آن نیز، نیروهای نظامی و امنیتی رژیم جمهوری اسلامی نیز با اتخاذ تدابیر عملیاتی و امنیتی چون برگزاری رزمایش و بستن حریم هوایی تهران پیش از مراسم تنفیذ حکم ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی در تاریخ چهاردهم مرداد ۱۴۰۰ و نیز در جریان آن سعی کردند تلاش‌شان جهت ارتقای امنیت پروازهای مسافری بر فراز ایران را به نمایش بگذارند.
اگرچه در گزارش نهایی و بیانیه‌های رسمی دولت کانادا در مورد پرواز شماره ۷۵۲ سخن از عدم وجود مدرک دال بر عمدی بود ساقط شدن این هواپیما به میان آمده، اما مقامات ارشد نظامی و سیاسی رژیم جمهوری اسلامی را به‌عنوان مقصران و مسببان اصلی در مظان اتهام قرار داده است؛ مقاماتی که با نبستن حریم هوایی کشور به‌خصوص بر فراز مناطق نظامی و حساس به روی هواپیماهای مسافربری، از آن‌ها به عنوان عاملی بازدارنده در برابر حملات تلافی‌جویانه احتمالی ایالات متحده آمریکا استفاده کردند.
لاشه یکی از موشک‌های ساقط کننده پرواز ۷۵۲ که در محدوده شهر پرند پیدا شد - عکس از توییتر اشکان منفرد
اداره هوانوردی اروپا دیگر پرواز هواپیماهای مسافری بر فراز ایران را ریسک‌پذیر نمی‌داند، اما هنوز هستند بسیاری از شرکت‌های هواپیمایی بین‌المللی که ترجیح می‌دهند به جای پرواز بر فراز ایران، از طریق آسمان عراق به مقاصد آسیایی و خاورمیانه‌ای شان پرواز کنند تا با ریسک ساقط شدن توسط سامانه‌های پدافند موشکی نیروی هوافضای سپاه پاسداران مواجه نشوند. کاهش شدید پروازهای عبوری بر فراز ایران باعث کاهش قابل توجه درآمد ایران از این پروازها شد.
چه عواملی ایمنی پروازهای غیرنظامی بر فراز ایران را کاهش داد؟
آن‌چه در جریان عملیات موسوم به «عملیات شهید سلیمانی»، یعنی حمله موشکی سپاه به پایگاه عین الاسد در عراق و بسته نشدن حریم هوایی در حین و پس از آن بر فراز مناطق حساس نظامی ایران رخ داد، امر جدیدی نبود و پیشتر در جریان دو حمله موشکی دیگر نیروی هوافضای سپاه پاسداران به عراق و سوریه تکرار شده بود.
حمله نخست در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۳۹۶ از کرمانشاه علیه مواضع داعش در دیرالزور واقع در شرق سوریه و حمله دیگر از تبریز علیه قرارگاه حزب دموکرات کردستان در کوی سنجق واقع در کردستان عراق در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۹۷ انجام شد.
در جریان این دو حمله هیچ نوتام (هشداری که مقامات هوایی به خلبانان می‌دهند) یا اطلاعیه‌ای برای پروازهای مسافربری از سوی سازمان هواپیمایی کشوری منتشر نشد و هیچ هشداری به شرکت‌های هواپیمایی داده نشده بود تا جایی که شلیک موشک‌ها در جریان حمله دوم از شهر تبریز توسط خلبانان یک فروند هواپیمای جت منطقه‌ای فوکر ۱۰۰ شرکت هواپیمایی ایران‌ایر مشاهده شد و به برج مراقبت فرودگاه تبریز اعلام شد.
دلیل اصلی عدم اطلاع‌رسانی پیش از انجام این حملات تلاش برای حفظ اسرار نظامی به‌منظور غافلگیری نیروهای دشمن بود؛ تلاشی که با چاشنی نادیده گرفتن اصول ایمنی هوانوردی همراه بود.
بیشتر در این باره: مسببان اصلی شلیک به پرواز ۷۵۲ چه کسانی بودند؟در نهایت، در جریان حمله موشکی سپاه پاسداران به پایگاه هوایی عین الاسد در عراق در جریان عملیات سلیمانی، این نیرو و سازمان هواپیمایی کشوری به‌دستور مقامات ارشد حکومتی در ایران حتی پا را فراتر گذاشتند و ضمن عدم اطلاع رسانی درباره انجام حمله پیش از آن حریم هوایی کشور را بر فراز مناطق حساسی چون پایگاه موشکی امیرالمؤمنین و مرکز تحقیقات موشکی نیروی هوافضای سپاه در منطقه بیدگنه و پرند ممنوع اعلام نکردند.
بسیاری معتقدند که این امر در راستای تلاش مقامات رژیم جمهوری اسلامی به‌منظور استفاده از هواپیماهای مسافربری به‌عنوان عوامل بازدارنده در برابر حملات تلافی‌جویانه احتمالی ایالات متحده آمریکا پس از حمله موشکی به پایگاه هوایی عین الاسد صورت گرفته باشد.
بی‌شک مقامات ارشد حکومتی و دولتی و لشکری رژیم جمهوری اسلامی که در تصمیم‌گیری جهت بسته نشدن حریم هوایی کشور پس از حمله موشکی به پایگاه هوایی عین الاسد در عراق دخیل بودند، مسببان اصلی بروز فاجعه برای پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی اوکراینی محسوب می‌شوند.
مقاماتی چون علی خامنه‌ای، فرمانده کل قوا؛ علی شمخانی، ریاست وقت شورای عالی امنیت ملی؛ حسین سلامی، فرمانده وقت سپاه پاسداران؛ امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه؛ غلامعلی رشید، فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیاء؛ و علی عابدزاده، ریاست وقت سازمان هواپیمایی کشوری، که در بامداد ۱۸ دی ۱۳۹۸ از هواپیماهای مسافربری بر فراز ایران به‌عنوان سپر انسانی استفاده کردند.
تلاش این مقامات در فرار از مظان اتهام به‌عنوان مسببان اصلی بروز فاجعه برای پرواز شماره ۷۵۲ و همچنین عدم تنبیه و برکناری برخی از آن‌ها چون امیرعلی حاجی‌زاده از پست‌های مدیریتی و فرماندهی به‌طور قطع امکان تکرار چنین فجایعی در آینده را به همراه خواهد داشت؛ فجایعی که می‌تواند بار دیگر غیرنظامیان را در شرایط جنگی و بحرانی قربانی اهداف نظامی و سیاسی رژیم جمهوری اسلامی کند.
بیشتر در این باره: غلامعلی رشید؛ متهم گمشده پرونده شلیک به هواپیمای اوکراینی