امسال در نمایشگاه کتاب فرانکفورت ایران غایب است، ولی اعتراض‌ها در ایران به موضوعی داغ بدل شده بود. رئیس جمهور اوکراین هم در یک سخنرانی برای حاضران در نمایشگاه، جمهوری اسلامی را متهم کرد که به جای صدور فرهنگ در حال صدور مرگ است.
مهمان ویژه امسال نمایشگاه اسپانیا است که در قیاس با اولین باری که در سال ۱۹۹۱ مهمان ویژه بود از جمله در افزایش شمار زنان نویسنده تحولات شگرفی به خود دیده است.
بحث اهمیت و نقش ترجمه در انتقال ایده‌ها و فرهنگ‌ها و چگونگی استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای بهبود بازار کتاب هم در نمایشگاه جایگاه ویژه‌‌ای دارد.
هفتاد و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت، سه‌شنبه، ۱۸ اکتبر با حضور شماری از مقام‌های داخلی و خارجی رسماً افتتاح شد. این نمایشگاه پس از دو سال که کرونا آن را مجازی کرده بود، دوباره به صورت واقعی برگزار می‌شود و مهمان ویژه آن هم کشور اسپانیا است.
کرونا و برخی تحولات مربوط به بازار کتاب، از جمله روند رو به گسترش دیجیتالی‌شدن کتاب‌ها، تحلیل‌رفتن درآمد شماری از ناشران، بحران انرژی و تورم اقتصادی ناشی از جنگ اوکراین، گرانی کاغذ یا غیبت کشورهایی مانند روسیه و ... همه و همه سبب شده‌اند که امسال به رغم عادی‌شدن برگزاری نمایشگاه تنها چهار هزار غرفه از ۹۵ کشور در آن برگزار شود که در قیاس با سال ۲۰۱۹، سال قبل از شیوع کرونا، ۵۰ درصد است.
در بزرگداشت اهمیت ترجمه
نمایشگاه تا روز یکشنبه،۲۳ اکتبر ادامه می‌یابد توجه ویژه به امر ترجمه، در معنای عام و گسترده آن دارد و شعارش هم در همین رابطه است: ترجمه، انتقال، تحول (Translate. Transfer. Transform)
به عقیده مسئولان نمایشگاه ایده‌ها، موضوع‌ها و متن‌ها برای اشاعه و همه‌گیرشدن باید منتقل شوند، چه از طریق ترجمه به زبان‌های دیگر، چه با استفاده از زبان و امکانات رسانه‌های مختلف برای این انتقال، چه از طریق به کارگیری مواد و موضوعات ادبی در ارتباطات و پیوندهای اجتماعی و فرهنگی متفاوت و چه در بازاندیشی و نوسازی این مواد و موضوعات و ترجمان به‌روز آنها. تنها از این راه‌هاست که تبادلی واقعی ورای مرزها، فیلترها و در میان فرهنگ‌ها به جریان می‌افتد.
مسئولان نمایشگاه در توضیح شعار امسال تأکید دارند که مسئله صرفاً به ترجمه آثار به زبان دیگر محدود نمی‌شود، بلکه در معنایی گسترده، ادغام، ترویج و اشاعه مواد و موضوعات ادبی در رسانه‌هایی مختلفی غیر از کتاب و نشر هم منظور نظر است.
نمایی عمومی از نمایشگاه امسال
در همین رابطه نمایشگاه برای اولین بار مکانی ویژه را به امر ترجمه اختصاص داده است و آن را به میعادگاهی برای دیدار مترجمان با نویسندگان و ناشران و بازدیدکنندگان و برگزاری جلسات مختلف بحث و گفت‌وگو درباره اهمیت و جوانب مختلف امر ترجمه بدل کرده است.
یورگن بوس، مدیر نمایشگاه در سخنرانی خود از کار ترجمه به عنوان «خدمتی معنوی و فرهنگی» ستایش کرد. خانم نرگس اسکندری-گرونبرگ، شهردار فرانکفورت نیز از اهمیت ترجمه در انتقال ایده‌ها و ارزش‌ها سخن گفت و از نقش اساسی آن در همزیستی در جهان مدرن یاد کرد.
به گفته اسکندری، بسان ادبیات، در جامعه امروزی نیز مسئله بر سر ترجمه، تبیین و انتقال مضامین و ارزش‌ها و متقاعد کردن انسان‌ها به قبول آنها است: «وقتی که این موفقیت به دست آید که مردم ارزش‌های عالی برای یک جامعه دموکراتیک و آزاد را به گونه‌ای تعهدآور و انسجام‌بخش به رسمیت بشناسند، می‌توان گفت که آن انتقال و ترجمه موفق بوده است».
اسکندری که در سال‌های بعد از انقلاب در ایران ۱۴ ماه را به عنوان فعال سیاسی در زندان اوین به سر برده و دختر خود را هم در زندان به دنیا آورده در ادامه سخنرانی خود با اشاره به بحران‌های ماه‌ها و هفته‌های اخیر، از جمله اعتراضات جاری در ایران و انسداد و استبدادی که در این کشور حاکم است به مخاطبان به یادآور شد که «زیستن در جامعه‌ای با ارزش‌های دموکراتیک که بتوان در آن عقیده خود را آزادانه بیان کرد، کتاب خواند و زندگی خود را با اراده و خواست خویش رقم زد، لزوماً امری بدیهی نیست».
موضوع اوکراین و توجه ویژه به وضعیت ادبی و فرهنگی آن در شرایط جنگی از ابتدا در دستور کار نمایشگاه بود، اما با توجه به بروز ناگهانی اعتراضات در ایران، نمایشگاه به صحنه‌ای برای بحث و تبادل نظر پیرامون این اعتراضات، چشم‌انداز آن و رویکردهای احتمالی غرب برای کمک به این مبارزات و مهار حکومت در سرکوب هم، بدل شد.
از جمله، جلسه‌ای با محوریت انجمن قلم آلمان و با عنوان «خیزش علیه رژیم ملاها و آنچه که سایر بخش‌های جهان می‌تواند بکند» برگزار شد که در آن علاوه بر خانم اسکندری، چهره‌های سیاسی و رسانه‌ای ایرانی-آلمانی در آن سخن گفتند.
«صدور مرگ به جای صدور فرهنگ»
ایران روز سوم نمایشگاه، یعنی روز پنجشنبه هم از جنبه دیگری نامش در نمایشگاه مطرح شد. در این روز ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین برای مخاطبان در نمایشگاه از طریق ویدئو سخنرانی کرد و از جمله به همکاری تسلیحاتی جمهوری اسلامی با روسیه به سختی تاخت.
او گفت: «دو کشوری که قاعدتاً باید امسال در این نمایشگاه بزرگ بین‌المللی حاضر باشند، غایبند، روسیه و ایران. این دو کشور حالا کمتر در عرصه فرهنگی حی و حاضرند، ولی هر جایی که پای ویرانی و ویرانگری در میان است حی و حاضرند. آنها کارشان به جایی رسیده که به جای فرهنگ مرگ صادر می‌کنند». زلنسکی افزود که روسیه با کمک تسلیحات صادراتی از ایران مشغول جنگی علیه میراث و گنجینه‌های فرهنگی اوکراین است.
سخنرانی ویدئویی زلنسکی در نمایشگاه امسال
ایران امسال با این عنوان که غرفه‌ای در سالن اصلی به آن داده نشده، نمایشگاه را تحریم کرد. سال ۲۰۱۵ هم جمهوری اسلامی مشکلش حضور سلمان رشدی بود و به همین دلیل در نمایشگاه حضور نیافت و ناشران غیردولتی را هم از حضور در آن منع کرد.
در مراسم افتتاحیه نمایشگاه آنتونیو مولینا، نویسنده معروف اسپانیایی در سخنرانی خود با اشاره به حمله با کارد به سلمان رشدی در نیویورک در تابستان امسال و جراحات سختی که به او وارد شد، او را «نویسنده‌‌ای بی‌باک» توصیف کرد.
مولینا به یاد آورد که سال ۱۹۹۱ که اسپانیا برای اولین بار مهمان ویژه نمایشگاه فرانکفورت بود و به او هم به عنوان نویسنده تازه‌کار امکان شرکت در نمایشگاه داده شده بود، سال‌های اول صدور فتوای خمینی علیه رشدی بود، اوج زندگی مخفی او و حمله به مترجمان آثارش.
در آن سال اسپانیا به گفته مولینا تازه ۱۰ سالی بود که وارد حیات دموکراتیک خود شده بود و پنج سالی بود که تازه به عضویت اتحادیه اروپا درآمده بود و «حالا این نعمتی برای ماست که پس از آن سال‌های استبداد دوران فرانکو می‌توانیم در امنیت و آزادی کار و زندگی کنیم».
«حضور زنانه» ادبیات اسپانیا
تفاوت اساسی حضور ادبیات اسپانیا در این دور نمایشگاه با سال ۱۹۹۱ از جمله در برجسته‌شدن حضور بیشتر زنان در نمایشگاه جاری است، چه به عنوان نویسنده و چه به عنوان ناشر، به گونه‌ای که حضور این بار اسپانیا را «زنانه» توصیف کرده‌اند.
مولینا ضمن ستایش و برجسته‌سازی این تغییر مثبت، از اینکه حالا ۱۴ درصد جمعیت اسپانیا را مهاجران و مهاجرزادگان تشکیل می‌دهند و این به غنای فرهنگی و ادبی اسپانیا و چند صدایی شدن آن افزوده، نیز به عنوان یک تحول چشمگیر دیگر اسپانیا در این سال‌ها یاد کرد.
پادشاه و ملکه اسپانیا، مهمان ویژه مراسم افتتاحیه امسال
حضور اسپانیا در نمایشگاه تحت شعار «خلاقیت جوشان» (Creatividad Desbordante) صورت گرفته است و تنوع فرهنگی و بومی این کشور در آثار ادبی و با ابتکارت و جلوه‌های متفاوت در مساحتی به اندازه دو هزار متر به نمایش گذاشته شده است. برخی از ایالت‌های اسپانیا، مانند گالیس و کاتالونیا و باسک نیز برای خود و زبان‌هایشان غرفه مخصوص گرفته‌اند.
هشتگی هم در اینستاگرام با عنوان #tapasliterarias به جریان افتاده است که در آن ناشران، نویسندگان و مترجمان شمار متعددی از ۱۵۰ کتاب از ادبیات اسپانیا را که در ارتباط با نمایشگاه به زبان آلمانی ترجمه شده‌اند، معرفی می‌کنند.
۲۰۰ نفر از چهره‌های شاخص فرهنگی و ادبی اسپانیا در نمایشگاه حضور دارند، با جلسات متعددی از بحث و مصاحبه و معرفی و خواندن کتاب.
کتاب و نشر کتاب در اسپانیا به فاکتوری مهم در اقتصاد این کشور بدل شده و یک درصد تولید ناخالص ملی این کشور را می‌سازد. سال ۲۰۲۱، بیش از ۸۰۰ ناشری که در اسپانیا فعالیت می‌کنند درآمدی معادل دو و نیم میلیارد یورو داشته‌اند.
۶۰۰ میلیون جمعیت در جهان در کشورهایی زندگی می‌کنند که زبانشان اسپانیولی است. به عبارتی بعد از انگلیسی، اگر چینی را که عمدتاً در یک کشور زبان عمومی است به کنار بگذاریم، اسپانیایولی دومین زبان رایج دنیاست و هر سال آثار ادبی متنوع و متفاوتی به این زبان منتشر می‌شود.
با این همه ترجمه آثار اسپانیایی در آلمان در مقام هفتم قرار دارد و در سایر کشورهای اروپایی و آمریکا هم نیز وضع بهتر نیست. ناشران و نویسندگان اسپانیایی انتظار دارند که نمایشگاه فرانکفورت در شناساندن آثار آنها و رونق بیشتر ترجمه این آثار به زبان‌های دیگر تأثیر بیشتری بگذارد.
تیکتاک و رابطه‌اش با کتاب
یک شاخصه دیگر نمایشگاه امسال تمرکز روی همکاری با شبکه اجتماعی تیکتاک است. در روز آخر نمایشگاه جلسه بزرگی برای بررسی راه‌های جلب کتاب‌خوان‌های جدید برگزار می‌شود که موضوع بهره‌گیری از تیکتاک هم از محورهای آن است.
تیکتاک در سال‌های گذشته در شماری از عرصه‌های فرهنگی، به خصوص موسیقی تأثیر و رواج گسترده‌ای داشته و به اشاعه و فروش آنها کمک کرده است. این تأثیر البته صرفاً هم به موسیقی محدود نمی‌شود. تیک تاک حالا به یکی از طرف‌های همکاری فستیوال‌های فیلم و نمایشگاه‌های کتاب هم بدل شده است. هشتگ معروف #BookTok که تا کنون ۷۳ میلیارد بار دیده شده، مؤلفه‌ای اساسی برای ناشران جهت بالابردن میزان فروش‌شان به شمار می‌رود.
با توجه به وضعیت نه چندان مساعد بازار کتاب، حتی در کشورهایی مانند آلمان، که از جمله به گرانی و تورم و کاهش سهم کتاب در سبد خرید خانواده‌ها از یک سو و بالارفتن هزینه تولید کتاب، به ویژه به دلیل افزایش تا ۴۰ درصدی بهای کاغذ برمی‌گردد، شماری از ناشران و کتابفروشی‌های غیرعمده در معرض ورشکستگی قرار دارند و اگر پای کمک دولت در میان نیاید معلوم نیست تا مدت زیادی دوام بیاورند.
ناشران بزرگ هم حالا به دلیل کمبود و گرانی کاغذ اغلب با مشکل انتشار مرتب و به‌موقع عنوان‌های جدید روبه‌رو هستند و عمدتاً هم به چاپ آثار نویسندگان معروف یا تجدید چاپ آثار پرخواننده رغبت نشان می‌دهند، یعنی عملاً نویسندگان جدید در انتشار آثارشان وضعیت آسانی ندارند.
در چنین شرایطی تیکتاک که به خصوص شبکه اجتماعی اقشار نوجوان و جوان به شمار می‌رود، می‌تواند در برانگیختن توجه آنها به کتاب می‌تواند بی‌تأثیر نباشد؛ هم به فروش ناشران کمک کند و هم در معرفی نویسندگان جدید موثر افتد.