جنگ اوکراین اگرچه خانه و کاشانه خیلی‌ها را از میان برد، اما خاطره تلخ هلوکاست را بار دیگر برای یهودیان این کشور زنده کرد.
این روزها قلب کی‌یف ناآرام است، و هجوم ارتش روسیه به خاک اوکراین بر همه ساکنان این کشور تأثیر گذاشته است؛ تفاوتی ندارد زاده اوکراین باشند یا مهاجرین از دیگر کشورها. اما وضعیت فاجعه‌بار جنگ برای یهودیان این کشور بسیار اسفناک‌تر است.
اگر چشم‌اندازی از فروپاشی دولت مرکزی اوکراین قابل پیش‌بینی باشد، یهودیان شاید آینده‌ای تاریک‌تر از دیگر شهروندان این کشور خواهند داشت.
پس از فروپاشی شوروی سابق در سال ۱۹۹۱، انحصارگرایی دینی در کشورهایی که زمانی بخشی از بلوک شرق بودند تقویت شد. گرچه این دیدگاه که «دین افیون توده‌هاست» دست‌کم در مناسبات مدنی کم‌رنگ شد، اما یهودیان در بسیاری از این کشورهای تازه‌استقلال به عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین اقلیت‌های دینی، قربانی انحصارگرایی ضعیف مسیحیت ارتودوکس شدند.
اوکراین البته در این میان سهم بسیار اندکی از یهودی‌ستیزی داشت.
پیشینه یهودیت در اوکراین
تاریخ یهودیان در اوکراین به بیش از هزار سال پیش بازمی‌گردد. جوامع یهودی از زمان کیوان روس (اواخر قرن نهم تا اواسط قرن سیزدهم) در قلمرو اوکراین ساکن بوده‌اند و بسیاری از سنت‌های متمایز الهیات و فرهنگی یهودی مدرن، مانند حسیدیسم را توسعه بخشیدند.
طبق گزارش کنگره جهانی یهودیان، جامعه یهودیان اوکراین سومین جامعه یهودی بزرگ در اروپا و پنجمین جامعه بزرگ در جهان است. جمعیت جامعه یهودیان اوکراینی حدوداً ۵۰ هزار نفر را شامل می‌شود که بسیاری از آنها خانواده و دوستانی دارند که در سال‌های اخیر با مهاجرت، آنها را در انزوای نسبی رها کرده‌اند.
مراسم افتتاحیه یک کنیسه نمادین در کی‌یف در می ۲۰۲۱ در یادبود قرنیان هلوکاست در اوکراین
اگر هلوکاست را هم انکار کنند، روس‌ها شهادت می‌دهند
با وجود قرن‌ها یهودی‌ستیزی آشکار، تخمین زده می‌شود که در آستانه جنگ جهانی دوم بیش از یک و نیم میلیون یهودی در اوکراین کنونی زندگی می‌کردند. تقریباً یک میلیون نفر از این یهودیان در هولوکاست کشته شدند، اما سرشماری سال ۱۹۸۹ تخمین زد که در این سال و قبل از انحلال اتحاد جماهیر شوروی، نزدیک به نیم میلیون یهودی در اوکراین زندگی می‌کردند.
یهودیان تحت حکومت شوروی تحت آزار و اذیت قرار داشتند و از حق مهاجرت نیز محروم شدند و مجبور شدند بسیاری از اعمال مذهبی خود را در جامعه‌ای مملو از یهودی‌ستیزی پنهان کنند.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، نزدیک به ۸۰ درصد از این یهودیان به اسرائیل و کشورهای دیگر مهاجرت کردند. بسیاری از کسانی که باقی مانده‌اند، سالخورده و فقیر هستند، و برخی دیگر از آنها از دهه‌های آزار و شکنجه، جدا شده‌اند و یادآوری آن دوران برایشان بسیار سخت است.
در جنگ جهانی دوم، نیروهای ارتش سرخ شوروی پیش از ترک اوکراین، تمام زندانیان سیاسی را قتل‌عام کردند. بنا به آمارهای رسمی، بیش از ۱۰۰ هزار نفر در اوکراین در جریان هولوکاست به دست نازی‌ها کشته شدند.
ادای احترام زلینسکی به یادبود قربانیان هلوکاست در کی‌یف
پس از با یورش نازی‌ها به شوروی، دولت مرکزی اوکراین به ملی‌گرایان این کشور کمک کرد تا از کمونیست‌های شوروی انتقام بگیرند. نسبت میان نازیسم و شکل‌گیری کشور اوکراین یکی از بهانه‌‌هایی است که دولتمردان روسیه رفتار سیاسی خود را تا امروز با آن توجیه می‌کنند.
چند روز پیش ولادیمیر پوتین در نطقی نمایندگان سنای اوکراین را مشتی معتاد و نازی خطاب کرد. این کنایه سیاسی وجهی دوسویه دارد. از یک طرف وجود نئونازی‌ها در این کشور را خطری برای یهودیان اعلام می‌کند و از سوی دیگر تلویحاً اعلام می‌کند که با سقوط دولت کنونی اوکراین دیگر یهودی‌ستیزی در این کشور پررنگ نخواهد بود.
یهودیان این کشور از یک سو نگران تعرض روس‌ها به کشورشان هستند و از سوی دیگر نگران سوءاستفاده کرملین از جامعه‌شان خواهند بود.
اما به راستی واقعیت زندگی یهودیان در اوکراین چیست؟
یادبود دیگری از قربانیان هلوکاست در کی‌یف
کنیسه‌های کم‌شمار، اما پررونق
تا پیش از تجاوز مسکو به خاک این کشور نه تنها یهودیان اوکراینی، بلکه دولت اسرائیل نیز سازوکاری دوستانه با کی‌یف داشت. از آنجا که حمله روسیه تمام کشور را هدف قرار داده است، همه جوامع یهودی در معرض خشونت و عواقب جنگ قرار دارند.
آنچه اینک در کانون توجه قرار دارد این است که، اولین رئیس‌جمهور یهودی اوکراین، ولودیمیر زلنسکی، یک جوان سیاسی ۴۴ ساله است که آخرین کارش قبل از انتخاب شدن در سال ۲۰۱۹، بازی در برنامه‌های تلویزیونی کمدی بود. اگرچه زلنسکی مذهبی نیست، اما در سال‌های اخیر شروع به اشاره به هویت یهودی خود و اعلام همبستگی علنی با اسرائیل کرده است.
پایتخت اوکراین با جمعیتی نزدیک به ۳ میلیون نفر، حدود ۱۱۰ هزار یهودی و کمتر از ۱۰ کنیسه فعال را در خود جای داده است. بیشتر یهودیان اوکراین در بزرگترین شهرهای این کشور زندگی می‌کنند؛ اگرچه برخی از آنها به ویژه افراد مسن، در شهرهای کوچک‌تر و روستاهای پراکنده فقیر‌نشین سکونت دارند.
در این روزها گزارش‌هایی در مورد شهروندان یهودی اوکراین در شهرهای مختلف آن کشور منتشر شده که حاکی از نگرانی آنها از آینده است. پرسشی که بی‌پاسخ مانده این است: آیا پس از تهاجم ارتش روسیه به اوکراین، نجوای گروهی یهودیان برای صلح از درون کنیسه‌ها شنیده خواهد شد یا نه؟