بیش از ۵۴۰ تن از فعالان مدنی، روزنامه‌نگاران، هنرمندان، وکلا، دانشگاهیان، و پزشکان ایرانی با انتشار بیانیه‌ای ضمن اعلام همبستگی با مهاجران و پناهندگان افغانستانی، «شکل‌گیری و هدایت جریان‌هایی را که برای حل مساله مهاجران بر طبل خشونت، نفرت‌پراکنی و تبعیض» می‌کوبند، «یک عقب‌گرد فاجعه‌بار برای جامعه ایران و نافی حقوق و ارزش‌های بنیادین انسانی و مدنی» خواندند.
این بیانیه پس از آن منتشر شد که مقام‌های کنونی و پیشین و همچنین برخی رسانه‌های ایران در روزهای اخیر لحن گزارش‌ها و اخبار خود علیه مهاجران افغان را تشدید کرده‌اند و در پی آن ویدیوهایی از برخورد خشونت‌آمیز با مهاجران افغان در برخی شهرهای ایران منتشر شد.
امضاکنندگان این بیانیه که روز جمعه ۲۱ مهر ماه منتشر شد، همچنین بر لزوم «رعایت کرامت انسانی و حقوق مهاجران طبق اصول اخلاق ایرانی، ارزش‌های معنوی و حقوق بین‌المللی» تاکید کردند.
در بخشی از این بیانیه تاکید شده که «نظام حقوقی ایران، از مهمترین مانع‌ها و چالش‌های مهاجران برای ادغام آنان در جامعه میزبان است» و موجب از دست دادن فرصت‌ها و امکان تحرک اجتماعی و طبقاتی مهاجران و «نهایتا به حاشیه رانده شدن سیستماتیک، افزایش آسیب‌پذیری و تراکم آنها در حاشیه شهرهای بزرگ» شده است.
این بیانیه همچنین یادآوری کرده است که «با گذشت بیش از چهل سال» هنوز بسیاری از «مهاجران نسل اول و دوم، تابعیت ایران را کسب نکرده‌اند» و دستگاه‌های حکومتی حتی «برای کودکانی که از مادر ایرانی و پدر افغانستانی متولد شده‌اند»، شناسنامه صادر نمی‌کنند.
«مشکلات» بسیار دیگر «مهاجران افغانستانی» نیز در بخشی از این بیانیه برشمرده شده و از جمله اشاره شده که این مهاجران با «محدودیت‌های قانونی در زمینه مالکیت اموال منقول و غیرمنقول»، محدودیت در «افتتاح حساب بانکی، خرید سیم‌کارت، ثبت‌نام دانش‌آموزان در مدارس» مواجه هستند و این محدودیت‌ها «مانع بهره‌مندی آنان از حقوق اساسی انسانی» می‌شود.
نویسندگان این بیانیه با تاکید براینکه «مهاجران در ایران تنها مصرف‌کننده نیستند»، افزودند: «آنها در بخش‌هایی مانند کشاورزی، ساختمان‌سازی و خدمات شهری، در سخت‌ترین شرایط‌کاری با دستمزدهای پایین، بدون حمایت‌های قانونی و بیمه و بازنشستگی، کار می‌کنند و همواره سهمی از بار فعالیت‌هایی را به دوش می‌کشند که در ایران برایش نیروی کار نیست.»
آنها همچنین نوشتند که «مهاجران برای استفاده از خدمات و امکانات جامعه ایران، از آموزش گرفته تا بهداشت و درمان و حمل‌ونقل، هزینه می‌پردازند که گاهی این هزینه‌ها بالاتر از هزینۀ پرداختیِ شهروندان ایرانی است»، ضمن اینکه آنها «برای دریافت ویزا، کارت آمایش، کارت سرشماری، کارت کار، تمدید اسناد و مدارک خود و صدور برگه تردد، سالانه مبالغ بسیاری به دولت ایران» می‌پردازند.
این بیانیه با اشاره به اینکه «قوانین و موانع حقوقی و کاستی‌های اجرایی سیستم فعلی، سبب پیچیده و مبهم شدن شرایط کنونی و آینده مهاجران شده است»، و یادآوری عضویت ایران در کنوانسیون ۱۹۵۱ سازمان ملل، از دولت ایران خواسته تا در راستای عمل به تعهدات خود، رسیدگی به وضعیت پناهندگان و مهاجران را «از طریق سیاست‌گذاری‌های کلان و با تدوین و تصویب قوانین بهروز و کارآمد» در صدر سیاست‌های مهاجرتی خود قرار دهد تا تکلیف شمار فراوان مهاجران مشخص شود.
امضاکنندگان این بیانیه همچنین از مقام‌های حکومتی خواستند تا با عمل به «وظیفۀ شفاف‌سازی، روشنگری افکار عمومی، و جلوگیری از انتشار اخبار کذب» با «مهاجرستیزی و دوقطبی‌سازی جامعه» مقابله کنند.
آنها همچنین از جامعه جهانی به‌ویژه سازمان ملل متحد و بازیگران موثر و بین‌المللی با «بازبینی در مکانیزم‌های حمایتی خود» و همچنین «افزایش کمک‌های خود به کشورهایی مانند ایران، که خود با مشکلات عدیده اقتصادی دست به گریبان است»، راه‌حل‌ها و سازوکار‌های پایدار و بلندمدتی برای «حل مسئله مهاجران و پناهندگان» ارائه کنند.
این بیانیه به امضای بیش از ۵۴۰ تن از فعالان مدنی، روزنامه‌نگاران، وکلا، استادان دانشگاه، پژوهشگران ، پزشکان و هنرمندان ایرانی از جمله فروزان آصف نخعی، پگاه آهنگرانی، بهمن احمدی امویی، نوشین احمدی خراسانی، علی باباچاهی، احترام برومند، ، رخشان بنی‌اعتماد، ، خسرو پارسا، شهرنوش پارسی‌پور، لیلا حاتمی، پرویز پرستویی و آیدا پناهنده، نیره توحیدی، محسن رنانی، محمد سیف‌زاده، شادی قدیریان، مهناز محمدی، و کیوان صمیمی» رسیده است.
«ژیلا بنی‌یعقوب، آزاده بیزارگیتی، مینا اکبری، نغمه ثمینی، فاطمه اختصاری، سپیده جدیری، احسان شریعتی، هادی خانیکی، الهه خسروی یگانه، تقی رحمانی، لیلی رشیدی، بهزاد شیشه‌گران، مقصود فراستخواه، لیلی فرهادپور، پروین فهیمی، الهه کولایی، رضا کیانیان، بهروز گرانپایه، لیلی گلستان، عالیه مطلب‌زاده، مصطفی معین، بدرالسادات مفیدی، بی‌تا ملکوتی، فیروزه مهاجر، مجتبی میرتهماسب، شارمین میمندی‌نژاد، ضیا نبوی، مرضیه وفامهر و حسن یوسفی اشکوری» از دیگر امضاکنندگان این بیانیه هستند.
امضاکنندگان این بیانیه تاکید کردند که «خطر واقعی را نه در پناه دادن به انسان‌های بی‌پناه، که در نزول ارزش‌های انسانی و عدالت و برابری، نادیده‌انگاری حقوق انسانی و شهروندیِ ضعیف‌ترین قشرهای جامعه و کرخت شدن وجدان عمومی در برابر رنج میلیون‌ها انسانِ قربانیِ ظلم‌هایِ تاریخی» می‌دانند.
در این بیانیه همچنین آمده است: نباید اجازه داد «عده‌ای با سوءاستفاده از معضلات کنونی کشور، تخم نفرت، خشونت، تبعیض و مهاجر هراسی بکارند و ما را به ورطه نژادپرستی و نفرت‌پراکنی بکشانند، که حاصلی جز افزایش سطح تنش و خشونت در جامعه نخواهد داشت.»
این بیانیه با اشاره به اینکه «مردمان ایران و افغانستان تا ۱۶۰ سال پیش، اعضای یک ملت و عضو یک سرزمین واحد» بودند، بر طرد و رد «رفتار نژادپرستانه» تاکید کردند.
امضاکنندگان این بیانیه در پایان نوشتند: «اجازه نمی‌دهیم سیاست‌گران قدرت‌طلب یا سیّاسان فرصت‌طلب که میهمان چندروزه‌اند و منافع‌شان در تفرقه‌افکنی و دیگری‌هراسی است، میدان‌دار فضای فرهنگی جامعۀ ما شوند و این جامعۀ صلح‌طلب را که از کودکی زمزمه می‌کند "بنی‌آدم اعضای یکدیگرند/ که در آفرینش ز یک گوهرند"، به بیراهه خشونت و نفرت و نژادپرستی ببرند.»
این در حالی است که به تازگی، حسن مرتضوی، معاون سفارت جمهوری اسلامی ایران در کابل در دیدار با مولوی محمد نبی عمری، معاون وزارت داخله (کشور) افغانستان گفته است که تهران خواستار بازگشت مهاجران افغان به کشورشان است.
او از طالبان خواست این مهاجران را به بازگشت به کشورشان «ترغیب» کند و دلیل این درخواست خود را امکان «بهره‌مندی» طالبان از «نیروی انسانی خود» اعلام کرد.
همزمان ویدیوهایی نیز طی چند هفته اخیر از برخوردهای خشونت‌آمیز با مهاجران افغان در برخی شهرهای ایران منتشر شده است.
پیشتر نیز در تیر ماه، برخی از کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی با «ادبیاتی نژادپرستانه و حاکی از نفرت»، از جمهوری اسلامی خواسته بودند تا با مهاجران افغان در ایران برخورد و آنها را از کشور اخراج کند.
از زمان به قدرت رسیدن طالبان شمار بیشتری از اتباع افغانستان وارد ایران شده‌اند اما بسیاری از آنها بازداشت با «رد مرز» به این کشور بازگردانده شده‌اند.
آمار دقیقی از شمار مهاجران افغان در ایران در سال جاری منتشر نشده، اما دی‌ماه ۱۴۰۱، مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور ایران گفته بود که پنج میلیون شهروند افغان در کشور حضور دارند.
عبدالرحمان راشد، یک مقام وزارت مهاجران در حکومت طالبان، ۱۲ مرداد ماه سال جاری از اخراج هزاران تن از اتباع افغانستان از ایران خبر داد و گفت: «تقریبا ۴۶ هزار نفر به خواست خود برگشتند و تقریبا ۴۳ هزار نفر دیگر از جمهوری اسلامی ایران اخراج شده‌اند.»
در تازه‌ترین مورد، شاهپور فلاحی، فرمانده انتظامی شهر زاهدان، روز جمعه ۲۱ مهر ماه از «دستگیری ۵۷۵ نفر اتباع بیگانه غیرمجاز» فقط در این شهر خبر داد و ادعا کرد که این بازداشت‌ها « در راستای ارتقاء امنیت عمومی» انجام شده است.
فرمانده انتظامی زاهدان افزود که «تمامی افراد دستگیر شده تبعه کشور همسایه [افغانستان] بودند که بدون مدارک قانونی و به صورت غیرمجاز وارد کشور شده‌اند و پس از دستگیری «جهت طرد از کشور» به اردوگاهی در زاهدان منتقل شده‌اند.