ایران‌ایر در میان ناامیدی بسیاری از فعالان صنعت هوانوردی، پنج فروند دیگر ازهواپیماهای ای‌تی‌آر خود را تحویل گرفت. این در حالی است که مدیرعامل ای‌تی‌آر گفته بود امکان تحویل باقی هواپیماهای ایران‌ایر وجود ندارد. در این میان، حادثه برای ای‌تی‌آر آسمان و نیز کمتر شناخته شده بودن این مدل هواپیما در ایران و ملخی بودن آن سبب شده است برخی این هواپیما را مدرن و ایمن ندانند و به‌قولی بگویند سر ایران در این معامله کلاه رفته است.
ای‌تی‌آر در جهان
از هواپیمای ای‌تی‌آر ۷۲ سری ۶۰۰ که ایران‌ایر سفارش داده و ۱۳ فروند آن را تحویل گرفته است در مناطق کوهستانی سرد اروپا و آمریکای شمالی و مناطق گرم مانند هند، بخش‌های وسیعی از آفریقا و شرق آسیا استفاده می‌شود.
از هواپیمای ای‌تی‌آر ۷۲ سری ۶۰۰ که ایران‌ایر سفارش داده و ۱۳ فروند آن را تحویل گرفته است در مناطق کوهستانی سرد اروپا و آمریکای شمالی و مناطق گرم مانند هند، بخش‌های وسیعی از آفریقا و شرق آسیا استفاده می‌شود.
منتقدان این هواپیما در ایران می‌گویند، این هواپیما برای مناطق سرد و کوهستانی و مناطق مرتفع قابل استفاده نیست این در حالی است که این هواپیما در کانادا با دمای بسیار سردتر از ایران یا مناطق کوهستانی آلپ در اروپا در شرایط عملیاتی مناسبی قرار دارد. از طرفی این هواپیما در مناطق گرم هم قابلیت مناسبی دارد و شرکت دوم هوایی هند با نام جت ایر از این هواپیما استفاده گسترده‌ای می‌کند. شرکت ایر نیوزلند که یکی از برترین خطوط هوایی در سال‌های اخیر است هم از این هواپیما در شرایط سخت نیوزلند از نظر پروازی، به‌طور گسترده استفاده می‌کند.
این هواپیما در خطوط بسیاری از شرکت‌های بزرگ هوایی جهان حضور دارد که می‌توان به ایبریا اسپانیا، ایر نیوزلند، ای‌وی‌ای، ایر فرانس، جت ایر ویز، ویرجین استرالیا و هواپیمایی اسکاندیناوی اشاره کرد.
امنیت ای‌تی‌آر
در حالت کلی می‌توان گفت هواپیمای ای‌تی‌آر ۷۲ از امن‌ترین هواپیماهای جهان در کلاس کوتاه‌برد است. تولید این هواپیما از سال ۱۹۸۸ آغاز شده و تا کنون شش سری از این مدل ساخته شده است.
با وجود تعداد بالای ای‌تی‌آر ۷۲ این هواپیما یکی از کم‌حادثه‌ترین هواپیماهای جهان است. از اصلی‌ترین حوادثی که برای این هواپیما رخ داده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- در سال ۱۹۹۴ یک فروند ای‌تی‌آر ۷۲ از نوع ۲۱۲ (مشابه سری سقوط کرده شرکت آسمان) شرکت آمریکن ایگل به دلیل یخ‌زدگی دچار سقوط شد و ۶۴ نفر کشته شدند.
- در سال ۱۹۹۵ هم در تایپه مدل سری ۲۰۰ با دامنه کوه برخورد کرد.
- در سال ۲۰۱۰ ای‌تی‌آر ۲۱۲ سقوط کرد و ۶۸ نفر از مسافران آن کشته شدند.
- در سال ۲۰۱۲ مدل ۲۰۱ ای‌تی‌آر ۷۲ پس از برخواستن سقوط کرد و ۳۳ نفر از ۴۳ سرنشین آن کشته شدند.
- در سال ۲۰۱۴ سری ۵۰۰ ای‌تی‌آر ۷۲ دچار سانحه شد و ۴۸ مسافر کشته و ۱۰ نفر سالم ماندند.
- در سال ۲۰۱۵ هم پرواز شرکت ترانس آسیا دچار سانحه شد که مدل هواپیما سری ۶۰۰ بود و در این حادثه از ۵۸ سرنشین هواپیما، تنها ۱۵ نفر زنده ماندند.
نگاه فنی به ای‌تی‌آر ۷۲
یکی از اشتباهات رایج درباره هواپیماهای توربو پراپ شکل به ظاهر قدیمی آن‌هاست. بیشتر مردم فکر می‌کنند؛ موتورهای جت نسل بعدی موتورهای هواپیما هستند و موتورهای ملخی نسل قبلی، این یک نگاه کاملا اشتباه است. پیش از ظهور موتورهای جت و پس از آن موتورهای توربو فن که هر دو جزو موتورهای توربو ماشین هستند؛ موتورهای هواپیماها از نوعی مشابه موتور خودروها بود. با این تفاوت که موتور بجای چرخ، ملخ را حرکت می‌داد؛ تا نیروی پیش برنده هواپیما را تولید کند. موتور خودروها بطور ساده از احتراق داخل سیلندر و تولید فشار آن پیستون را حرکت می‌دهد و این حرکت توسط اجزای موتور به عامل چرخنده حالا چه چرخ باشد یا ملخ، منتقل می‌شود.
یکی از اشتباهات رایج درباره هواپیماهای توربو پراپ شکل به ظاهر قدیمی آن‌هاست. بیشتر مردم فکر می‌کنند؛ موتورهای جت نسل بعدی موتورهای هواپیما هستند و موتورهای ملخی نسل قبلی، این یک نگاه کاملا اشتباه است.
اما در موتورهای توربو ماشین، هوا توسط پره‌های کمپرسور با فشار وارد محفظه احتراق می‌شود و در ترکیب با سوخت مورد استفاده موتور، محترق می‌شود، این احتراق فشار بالایی را تولید می‌کند. این سیال داغ و پر فشار تولید شده در توربو ماشین‌ها که موتورهایی مانند جت، توربو فن و توربو پراپ و انواع دیگر شامل آن می‌شود پره‌ها توربین را می‌چرخواند. این پره‌ها هم محور با پره‌های کمپرسور هستند که هوا را با فشار به داخل موتور هدایت می‌کند. با حرکت این سیال داغ این پره‌ها حرکت می‌کنند و نیرو لازم برای حرکت پره‌های کمپرسور را تامین می‌کند. در موتورهای جت یا توربو فن، گازهای داغ پس از چرخش توربین گاز با فشار زیاد از پشت موتور خارج می‌شود و نیروی عکس العمل لازم را برای حرکت فراهم می‌کند؛درست مانند بادکنکی که رها شده باشد؛ اما در موتورهای توربو پراپ از نیرو حاصل از سوختن به غیر از حرکت توربین، نیروی لازم برای حرکت ملخ با یک گیربکس بسیار پیشرفته تامین می‌شود.
شاید این پرسش پیش بیاید که چرا همچنان از ملخ استفاده می‌شود؟
پاسخ ساده است؛ همیشه سرعت بیشتر بهتر نیست، سرعت هواپیماهای توربو پراپ کمتر است اما این هوایپماهای در برخی شرایط قدرت مانور پذیری بیشتری دارند از طرفی مصرف سوخت آنها هم بسیار کمتر است و برای مسافت‌های زیر ۷۰۰ کیلومتر مناسب‌تر هستند در ضمن هزینه تعمیر نگهداری آنها کمتر است و در بسیاری از موراد با خاموش شدن هر دو موتور به دلیل وزن سبک‌تر، می‌توانند به حالت کایت در زمین‌های صاف فرود امن‌تری داشته باشند.
همین دلیل‌ها باعث شده است همچنان پیشرفته‌ترین هواپیماهای نظامی ترابری جهان از این نوع موتور استفاده کنند. موفق ترین مدل نظامی هواپیماهای توربو پراپ هواپیمای سی ۱۳۰ است که همچنان بازوی اصلی ترابری ارتش آمریکا محسوب می‌شود.
ای‌تی‌آر در ایران
شرکت آسمان از اصلی ترین کاربران این هواپیما تا پیش از خرید این مدل توسط ایران‌ایر بود و با این هواپیما بسیاری از مناطق ایران را پوشش می‌داد. اما سقوط یاسوج ترس از این هواپیما را افزایش داد. چند نکته درباره این سقوط همچنان مشخص نیست. برخی منابع دلیل سقوط را خلبان و حفظ نکردن ارتفاع لازم دانسته اند. برخی دیگر از مقام‌های مسئول دلیل را خرابی موتور اعلام کرده بودند و عده‌ای دیگر از مسئولان اعلام کرده‌اند این هواپیما برای ایران مناسب نیست حال آنکه این هواپیما در شرایط بسیار سخت‌تر از ایران پرواز می‌کند. برخی از منابع هم علت سقوط را یخ‌زدگی در بال‌ها عنوان کرده‌اند. این عامل یکبار دیگر هم در سقوطی در ایالات متحده برای این تیپ هواپیما ثبت شده است. اما پس از این اتفاق مهندسان ای‌تی‌آر چندین بهینه سازی روی هواپیما انجام دادند. از طرفی با قوی تر شدن موتور‌ها این هواپیما توانایی پرواز در ارتفاع و دمای هوای بیشتر را هم پس از دهه نود کسب کرد.
شرکت ایران‌ایر پس از برجام با خوش‌بینی، ایده‌آل‌ترین حالت ممکن را برای خرید‌های خود انتخاب کرد و سعی کرد با خرید هواپیمای کوچکی مانند ای‌تی‌آر علاوه بر وظایف قبلی‌اش، فرودگاهای کوچک ایران را هم فعال کند. اما تمام این ایده‌ها به دلیل وقایع مربوط به برجام، عدم ارائه فاینس‌های مناسب، عدم تخصیص بودجه کافی توسط دولت، برهم خورد.
مدل‌هایی که شرکت آسمان استفاده می‌کند بیش از ۲۰ سال سن عملیاتی دارند از طرفی از سری‌های ابتدایی ای‌تی‌آر ۷۲ محسوب می‌شوند. در حالی که نمونه ایران‌ایر از مدرن ترین سیستم پروازی و راداری برخوردار است و یکی از پیشرفته‌ترین موتورهای توبرو پراپ جهان را در خود دارد. یکی از بهترین شرکت‌های سازنده توربو ماشین جهان یعنی پرت اند ویتنی این موتور را ساخته است. نام این موتور PW127M است.
آیا ایران‌ایر می‌توانست خرید بهتری کند؟
شرکت ایران‌ایر پس از برجام با خوش‌بینی، ایده‌آل‌ترین حالت ممکن را برای خرید‌های خود انتخاب کرد. این شرکت به دلیل اینکه خط اصلی هوایی ایران است دارای ماموریت‌های مختلفی است. هما باید خطوط هوایی دوربرد و برد متوسط را در برنامه داشته باشد از طرفی باید بتواند پوشش مناسبی روی فرودگاهای اصلی ایران و کشورهای همسایه ایجاد کند. این شرکت در ماموریت جدید خود سعی کرد با خرید هواپیمای کوچکی مانند ای‌تی‌آر علاوه بر وظایف قبلی‌اش، فرودگاهای کوچک ایران را هم فعال کند. اما تمام این ایده‌ها به دلیل وقایع مربوط به برجام، عدم ارائه فاینس‌های مناسب، عدم تخصیص بودجه کافی توسط دولت، برهم خورد.
این شرکت، پس از سال ۱۳۵۷، مشکلات و کاستی‌ها و ناکارآمدی مدیریتی و تحریم‌های مختلف، توان لازم را برای تامین مالی هواپیماهای نو نداشت. برای همین هم اکنون مشخص شده است سفارش‌های ایران‌ایر از نظر فنی، علمی صورت گرفته بودند ولی واقع‌گرایانه نبودند. ایران‌ایر برای هر کدام از ماموریت‌های خود یک تیپ هواپیما را در نظر گرفته بود اما با تاخیر در خرید از ایرباس به دلیل تامین نشدن منابع کافی مالی، هواپیماهای ای‌تی‌آر شروع به پوشش شهر‌هایی در ایران کرده‌اند که وظیفه ذاتی این هواپیماها نیست. ایران‌ایر برای پوشش شهر‌های بزرگ ایران و کشورهای حاشیه ایران روی دو مدل ایرباس ۳۲۰ و بوئینگ ۷۳۷ حساب کرده بود اما هیچ کدام از این مدل‌های تامین نشدند. اگر قیمت ۲۷ میلیون دلاری ای‌تی‌آر ۷۲ را در نظر بگیریم ایران‌ایر با این پول می‌توانست حدود ۱۵ فروند ایرباس ۳۲۰ دسته دوم با عمر کارکرد زیر ۱۰ سال بخرد این خرید بجای ای‌تی‌آر، می‌توانست بسیاری از مشکلات ایران‌ایر در پوشش هوایی ایران و کشورهای حاشیه ایران را حل کند اما ایران‌ایر دلخوش به خرید هواپیما نو از ایرباس با فاینانس مناسب بود؛ اتفاقی که روی نداد.