توئیتر با نشان «پرندهٔ آبی» امسال پانزدهمین سال تولد خود را جشن گرفته، اما در ایران نه‌تنها این شبکه همچنان فیلتر است که اساساً تلاش‌های حکومت برای اِعمال محدودیت بیشتر بر اینترنت و دیگر شبکه‌های اجتماعی نیز افزایش یافته است.
طرح اخیر نمایندگان مجلس شورای اسلامی با عنوان غلط‌اندازِ «صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی»، به‌عقیدهٔ کارشناسان، هدفی جز محروم کردن کاربران فضای مجازی از حق دسترسی آزاد به اینترنت ندارد.
این طرح چنان محدودکننده است که حتی انتقاد مقام‌های دولتی را در پی داشته و برخی از خود نمایندگان نیز مخالف آن‌اند.
اما همان‌طور که احمد خاتمی، عضو مجلس خبرگان رهبری و شورای نگهبان، به‌تازگی به‌صراحت گفته است، هستهٔ اصلی جمهوری اسلامی اینترنت را یک ابراز آمریکایی برای نفوذ و تأثیرگذاری در ایران می‌داند و حکومت تهران تمام تلاش خود را به کار می‌گیرد تا به‌شیوهٔ کشورهای سانسورگری مثل چین و روسیه «اینترنت ملی» را جایگزین اینترنت جهانی کند.
از استقبال گرم ایرانیان تا واکنش خشن حکومت
پانزده سال پیش، وقتی توئیتر نخستین روز فعالیت خود را با تنها ۲۲۴ توئیت آغاز کرد، هیچ‌کس تصور نمی‌کرد که این شبکهٔ اجتماعی با پیام‌های کوتاه محدودش خیلی زود به یکی از محبوب‌ترین و کاربردی‌ترین شبکه‌های اجتماعی دنیا تبدیل شود.
تصویری از اولین توئیت تاریخ که جک دروسی، مؤسس توئیتر، در سال ۲۰۰۶ منتشر کرد
کم‌کم ناظران پی بردند که توئیتر چه‌قدر سریع و آسان می‌تواند جنبش‌های اجتماعی را شکل دهد و در فقدان رهبری واحد برای جنبش‌ها، بار هماهنگی و ساماندهی را بر دوش کشد.
این شبکه نیز مثل دیگر شبکه‌های اجتماعی خیلی زود مورد استفادهٔ ایرانیان قرار گرفت و در بهمن ۱۳۹۰ توئیتر اعلام کرد برنامهٔ افزودن زبان‌هایی را که از سمت راست به چپ نوشته می‌شوند، آغاز کرده است و زبان‌های فارسی، عربی، عبری و اردو را به سرویس‌های خود اضافه می‌کند.
اما در بحبوحه اعتراضات انتخاباتی سال ۸۸ بود که فیس بوک و توئیتر در ایران فراگیر شد. معترضان با استفاده از این دو شبکهٔ اجتماعی، برنامه‌های اعتراضی خود را اطلاع‌رسانی می‌کردند و همزمان با انتشار گزارش‌ها، تصاویر و ویدئوهای این اعتراضات، جهانیان را از آن‌چه در ایران می‌گذشت مطلع می‌کردند.
پس از آن، حساسیت مقام‌های جمهوری اسلامی به اینترنت و به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی بیشتر شد و علاوه بر مسدود کردن بسیاری از سایت‌های خبری، فیس‌بوک و توئیتر هم در ایران فیلتر شد.
علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در یک سخنرانی گفت: «آن‌ها در این خیال خام و احمقانه بودند که شبکه‌های اجتماعی و توئیتر و فیس‌بوک می‌توانند نظام اسلامی را بربیندازند. به همین علت، همه‌ٔ امکانات خود را به‌‌خط کردند.»
همچنین در دادگاه‌های معترضان سال ۸۸، دادستان از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان ابزار دشمنان یاد کرد. از همان موقع بود که جمهوری اسلامی به فکر «احراز هویت» کاربران شبکه‌های مجازی افتاد.
امیدهای واهی به دولت روحانی
با انتخاب حسن روحانی درخواست‌های تازه‌ای برای رفع فیلتر از توئیتر و دیگر شبکه‌های اجتماعی مطرح شد و عضویت برخی از وزرای روحانی در توئیتر امیدواری‌هایی را هم ایجاد کرد، اما روحانی نیز نتوانست یا نخواست در این زمینه کاری کند.
محمود واعظی، وزير ارتباطات و فناوری وقت ايران، در مهرماه ۱۳۹۲ گفت شبکه‌های اجتماعی فيس‌بوک و توئيتر در ايران همچنان بسته خواهند بود و قرار نيست رفع فيلتر شوند.
با افزایش فشارهای مردمی، غلامحسین محسنی اژه‌ای، سخنگوی وقت قوه قضاییه، گفت اگر «جرایم و مصادیق مجرمانهٔ» شبکه‌های اجتماعی برطرف شود، «رفع فیلترینگ ممکن است»، اما باز هم اتفاقی نیفتاد.
در شهریور ۱۳۹۲، گروهی از کاربران اینترنت در ایران توانستند بدون گذشتن از سد فیلترینگ، به فیس‌بوک و توئیتر دسترسی پیدا کنند که این موضوع با واکنش مثبت و گمانه‌زنی‌های گروهی از کاربران ایرانی در این دو شبکه اجتماعی روبه‌رو شد و خبر آن در خبرگزاری‌های بین‌المللی نیز بازتاب داشت.
اما خبرگزاری فارس به‌نقل از مقامی که نامش را نیاورد، دلیل رفع فیلتر را «اشکال فنی» اعلام کرد.
از کارزارهای کمک‌رسانی تا «طوفان‌های» اعتراضی
توئیتر در ایران فقط برای «اعتراض» علیه حکومت کارا نبوده است، بلکه مردم از آن برای کمک به یکدیگر در مواقع بحران و وضعیت‌های اضطراری بسیار بهره برده‌اند.
مثلاً در مرداد ۱۳۹۱، زلزله در آذربایجان شرقی که صدها کشته برجای گذاشت، منجر به «زلزله در شبکه‌های اجتماعی» ایران هم شد و بسیاری با استفاده از توئیتر توانستند کمک‌هایی برای زلزله‌زدگان جمع‌آوری کنند.
با این حال، حکومت همچنان به محدود کردن توئیتر ادامه می‌داد. در بهمن ۱۳۹۱، رسانه‌های ایران از قانون تازه‌ای درباره «جرایم» رایانه‌ای خبر دادند که بر اساس آن، درج پیوند (لینک دادن) به فیس‌بوک و توئیتر و دیگر وب‌سایت‌های فیلترشده «جرم» شمرده شد و اعلام شد «با مرتکبان آن برخورد خواهد شد».
بیشتر در این باره: کارزار گسترده در توییتر فارسی برای توقف حکم اعدام نوید افکاریکمکم «طوفان‌های توئیتری» به ایران نیز راه یافت. مثلاً در ۲۵ بهمن ۱۳۹۵، در آستانهٔ ششمین سالگرد حصر خانگی رهبران جنبش سبز، کاربران ایرانی توئیتر «طوفان توئیتری» به راه انداختند و خواستار رفع حصر میرحسین موسوی، زهرا رهنورد و مهدی کروبی شدند.
اما یکی از معروف‌ترین طوفان‌های توئیتری کارزاری بود که برای توقف اجرای حکم اعدام امیرحسین مرادی، سعید تمجیدی و محمد رجبی، سه متهم اعتراضات آبان ۱۳۹۸، به راه افتاد و حتی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری وقت آمریکا، نیز در آن مشارکت کرد.
در پی این طوفان توئیتری، دیوان عالی کشور اعلام کرد که اعادهٔ دادرسی این سه معترض زندانی در این دیوان پذیرفته شده و پروندهٔ آنان مجدداً در شعبهٔ دیگری رسیدگی می‌شود.
در نمونه‌ای دیگر مربوط به آبان ۹۹، ساعتی پس از انتشار گزارش رادیو فردا از سرنوشت نافرجام دادخواهی کشته‌شدگان اعتراضات آبان ۹۸، شمار چشمگیری از کاربران توئیتر با استفاده از هشتگ «کدام آبان» به یادآوری قتل‌هایی پرداختند که در جریان سرکوب شدید این اعتراضات رخ داد .
بیشتر در این باره: #کدام_آبان؛ از آبان اعتراضات تا آبان دفتر رهبریاین هشتگ در کم‌تر از یک روز به ترند نخست توئیتر فارسی تبدیل شد و در توئیتر نزدیک به ۲۳۷ میلیون بار دیده شده و در بیش از ۱۸۲ هزار توئیت و ریتوئیت استفاده شد.
در گزارشی که در رادیو فردا منتشر شده بود، به‌نقل از خواهر یکی از کشته‌شدگان چنین آمده بود: «گفتند از دفتر رهبری تماس می‌گیریم، شما شکایت کردید؟ گفتم بله. گفتند چه‌جوری بوده، چی بوده؟ گفتم برادرم آبان کشته شده. گفتند کدام آبان؟ گفتم آبان خونین ۹۸. گفتند خب پروندهٔ شما دارد رسیدگی می‌شود. همین.»
حضور بحث‌برانگیز مقام‌های جمهوری اسلامی
با وجود مسدود شدن توئیتر، کاربران از داخل ایران با کمک فیلترشکن‌ها همچنان به استفاده از توئیتر و فیس‌بوک ادامه دادند. همچنین خود مقام‌های جمهوری اسلامی و در رأس آن‌ها، دفتر علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، حساب‌هایی را در آن گشودند.
خامنه‌ای بارها از «جنگ نرم دشمن» علیه جمهوری اسلامی سخن گفته بود و به نظر می‌رسید او تلاش دارد با استفاده از همین ابزارها در جهت مقابله با «جنگ نرم» اقدام کند.
همچنین یکی دیگر از مقام‌های جمهوری اسلامی که در این سال‌ها حضور فعالش در توئیتر بسیار به چشم آمده، محمدجواد ظریف، وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی، است.
در حالی که در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، وزارت خارجه آمریکا در حساب توئیتری فارسی خود ظریف را «ماله‌کش اعظم» توصیف کرد، بسیاری از کاربران مخالف جمهوری اسلامی از توئیتر انتقاد می‌کردند که چرا نسبت به حضور مقام‌های جمهوری اسلامی در این شبکهٔ اجتماعی واکنشی نشان نمی‌دهد.
این انتقادها، به‌ویژه زمانی که توئیتر حساب دونالد ترامپ را مسدود کرد، بیشتر شد.
توئیتر ۱۲ فروردین ۱۳۹۹، تمامی حساب‌های کاربری مربوط به پایگاه اطلاع‌رسانی «خامنه‌ای دات آی‌آر» را که به زبان‌های گوناگون در این شبکهٔ اجتماعی مشغول فعالیت بودند، مسدود کرد، اما ساعتی بعد فقط حساب‌های انگلیسی و فارسی این پایگاه رفع فیلتر شدند.
سایت دفتر خامنه‌ای این اقدام توئیتر را «کارشکنی» خواند، اما حرفی از این‌که جمهوری اسلامی این شبکه را برای بقیهٔ کاربران ایرانی ممنوع کرده، به میان نیاورد.
اقدامات توئیتر «علیه جمهوری اسلامی»
با وجود برخی انتقادها، توئیتر در این سال‌ها در برابر سیاست‌های جمهوری اسلامی به‌ویژه کارزارهای ضداطلاعات و نفرت‌پراکن حکومت ایران در فضای مجازی و همچنین مداخله در امور داخلی دیگر کشورها از جمله انتخابات آمریکا از طریق شبکه‌های مجازی بی‌اعتنا نبوده است.
بیشتر در این باره: توئیتر هزاران «حساب وابسته به حکومت ایران» را حذف کردبرای نمونه، در خرداد ۱۳۹۸، توئیتر اعلام کرد هزاران صفحهٔ کاربری وابسته به عوامل سازمان‌یافته‌ای را که معتقد بود به حکومت ایران وابسته‌اند، حذف کرده و آن‌ها را در اسناد عمومی که از سال پیش از آن راه‌اندازی شده بود، بایگانی کرده است.
این اعلام توئیتر دو هفته پس از آن بود که این شرکت از شناسایی و مسدود کردن دو هزار و ۸۰۰ حساب کاربری جعلی با منشأ ایران خبر داده بود. پس از آن هم بارها توئیتر خبرهای مشابهی را در این زمینه منتشر کرد.
همچنین توئیتر دربارهٔ مسائل داخل ایران نیز حساسیت نشان داده است. مثلاً در همان سال ۱۳۹۸، توئیتر اعلام کرد حساب کاربری خبرگزاری ایرنا، خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی، و چند وب‌سایت دیگر از جمله خبرگزاری مهر و همچنین وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان را به دلیل ارسال پیام‌هایی برای آزار بهائیان غیرفعال کرده است.
ایرانیان توئیتر
ایرانیان در دو شبکه اجتماعی حضور چشمگیری دارند. نخست در شبکهٔ اینستاگرام که دلیل آن می‌تواند فیلتر نبودن آن باشد، هرچند به‌نظر می‌رسد طرح جدید مجلس مسدود کردن این شبکهٔ اجتماعی را هم هدف‌گذاری کرده باشد.
دیگری شبکهٔ توئیتر سات که به‌رغم فیلتر بودن، به‌گونه‌ای نقش منبع اطلاع‌رسانی عمومی و حتی تغذیهٔ رسانه‌های رسمی را هم برعهده دارد.
به‌دلایل فنی نمی‌توان به‌طور دقیق آماری از تعداد ایرانیان حاضر در توئیتر به دست آورد و ارائه کرد، اما بنا بر برخی گزارش‌ها، از ۳ میلیارد و ۹۶۰میلیون کاربر شبکه‌های اجتماعی در سراسر دنیا، دست‌کم ۳۶میلیون نفر ایرانی در شبکه‌هایی چون اینستاگرام و توئیتر و یوتیوب حضور دارند که بر اساس گزارشِ وب‌سایت StatCounter Global Stats در سال ۲۰۲۱، دست‌کم یک میلیون و ۷۱۰هزار نفر از این تعداد کاربران توئیتر هستند.