تسلیحات موشکی در دهه ۷۰ میلادی به زرادخانه‌های کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا یا به‌اصطلاح کشورهای «منا»[۱] راه یافت و در زمانی کوتاه به یکی از دینامیک‌های مهم امنیت این منطقه تبدیل شد.
در سال‌های اخیر، تند شدن روند اشاعه این تسلیحات در «منا» وارد مرحله تازه و خطرناکی شده و سایه تهدیدات موشکی بر امنیت لرزان این منطقه سنگینی می‌کند. این در حالی است که ضوابط جامع، شفاف و مؤثری برای کنترل اشاعه و کاهش تهدیدات یادشده وجود ندارد.
در این زمینه، «مؤسسه بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم» ، موسوم به سیپری، گزارشی تهیه کرده است که در دو بخش به خوانندگان ارائه می‌شود.
بخش نخست، با نگاهی اجمالی به ابزارهای فعلی برای کنترل اشاعه تسلیحات موشکی و ارائه یک فهرست کلی از گونه‌های موشک با برد ۲۵۰ کیلومتر و بالاتر در منطقه «منا»، به زرادخانه‌های کشورهای منطقه به‌ویژه ایران و اسرائیل و عربستان سعودی پرداخته است.
مقدمه
اهمیت نظامی موشک‌ها به خاطر قابلیت ویژه آن‌هاست، به این معنی که می‌توان با آن‌ها، ضمن دور نگهداشتن نیروهای خودی در خارج از برد سامانه‌های دفاعی دشمن، اهداف استراتژیک آن را هدف قرار داد.
بهره‌گیری از موشک‌ها در سال‌های اخیر، با توجه به دقت آن‌ها در سایه سرعت پیشرفت‌های تکنولوژیکی، افزایش یافته است. درحالی‌که کشور‌هایی مانند عراق و لیبی برنامه‌های موشکی خود را کنار گذاشته‌اند، دست‌کم ۱۰ کشور از ۱۹ کشور خاورمیانه و شمال آفریقا به موشک‌های قابل پرتاب از زمین و هوا مجهز شده‌اند که می‌توانند با آن‌ها اهداف با ارزش بالا را در عمق خاک دشمن نشانه گیرند.
گسترش تسلیحات موشکی در سطح جهان به نگرانی‌هایی دامن زده است از جمله قابلیت بالقوهٔ برخی موشک‌ها برای حمل کلاهک هسته‌ای، گو اینکه موشک‌های متعارف نیز تهدیدی برای امنیت بین‌المللی محسوب می‌شوند.
به‌رغم این، هیچ پیمان بین‌المللی‌ای برای تنظیم گسترش تسلیحات موشکی وجود ندارد. تنها ابزارهای موجود برای کنترل گسترش این سلاح «رژیم کنترل تکنولوژی موشکی» (MTCR) و «معاهده لاهه برای جلوگیری از اشاعه موشک‌های بالیستیک» HCOC)) است که از حمایت جهانی برخوردار نیستند و ماهیت داوطلبانه دارند. در غیاب پیمان‌های بین‌المللی، تحریم‌های تسلیحاتی لازم‌الاجرای سازمان ملل به‌عنوان ابزاری علیه برخی کشورها اعمال شده است. آخرین مورد آن ایران است و در گذشته عراق و لیبی نیز مشمول چنین تحریم‌هایی شده بودند.
تسلیحات موشکی در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، ۲۰۲۰
| کشور | نوع موشک | نام موشک | برد تقریبی به کیلومتر | کشور تولیدکننده | دهه تولید |
|---|---|---|---|---|---|
|
الجزایر |
بالیستیک |
اسکندر |
۳۰۰ تا ۴۰۰ |
روسیه |
۲۰۱۰ |
|
بحرین |
بالیستیک |
ATACMS T-2K |
۳۰۰ |
آمریکا |
۲۰۱۰ |
|
مصر |
بالیستیک |
اسکاد بی |
۳۰۰ |
کره شمالی |
۱۹۸۰ |
| هواپایه | اسکالپ/استورم شادو | ۲۵۰ | فرانسه | - | |
|
ایران |
بالیستیک
|
فاتح ۳۱۳ فاتح مبین شهاب ۱ و ۳ قیام شهاب ۳ ذوالفقار *دزفول قدر *عماد *سجیل دو *خرمشهر شهید حاج قاسم |
۳۰۰ ۳۰۰ تا ۵۰۰ ۳۰۰ تا ۵۰۰ ۷۰۰ ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ ۷۰۰ ۱۰۰۰ ۱۶۰۰ ۱۶۰۰ ۲۰۰۰ ۲۰۰۰ ۱۴۰۰ |
ایران ایران ایران ایران ایران -کره شمالی ایران ایران ایران ایران ایران ایران ایران |
۲۰۱۰ ۲۰۱۰ ۱۹۸۰ ۲۰۱۰ ۲۰۰۰ ۲۰۱۰ - ۲۰۰۰ - - - ۲۰۲۰ |
| کروز سطح پایه |
*مشکات یا علی *سومار *هویزه شهید ابو مهدی |
۲۰۰۰ ۷۰۰ ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ ۱۳۰۰ ۱۰۰۰ |
ایران ایران ایران ایران ایران |
- ۲۰۱۰ - - ۲۰۲۰ | |
|
اسرائیل |
بالیستیک
|
یریخو۲، با کلاهک هسته‌ای یریخو ۳، با کلاهک هسته‌ای پرِدیتور هوک لورا |
۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ بالای ۴۰۰۰ ۳۰۰ ۳۰۰ |
اسرائیل اسرائیل اسرائیل اسرائیل |
۱۹۹۰ ۲۰۱۰ ۲۰۱۰ ۲۰۱۰ |
| هواپایه |
دیلای لا رامپیج |
۲۵۰ ۲۵۰ |
اسرائیل اسرائیل |
۱۹۹۰ ۲۰۲۰ | |
| کروز سطح پایه | هاروپ | ۱۰۰۰ | اسرائیل | ۲۰۰۰ | |
|
کویت |
هواپایه |
اسکالپ/استورم شادو |
۲۵۰ |
ایتالیا |
- |
|
قطر |
بالیستیک |
BP-12A |
۳۰۰ |
چین |
۲۰۱۰ |
| هواپایه | اسکالپ/استورم شادو | ۲۵۰ | فرانسه | ۲۰۲۰ | |
|
عربستان سعودی |
بالیستیک |
DF-3 *Hrim 2 |
۲۲۰۰ تا ۲۶۰۰ ۲۸۰ |
چین اوکراین |
۱۹۸۰ - |
| هواپایه |
SLAM -ER اسکالپ /استورم شادو |
۲۵۰ ۲۵۰ |
آمریکا بریتانیا |
۲۰۱۰ ۲۰۰۰ | |
|
ترکیه |
بالیستیک |
بورا بورا ۲ |
۲۸۰ ۲۸۰ |
ترکیه ترکیه |
۲۰۱۰ - |
|
هواپایه | SLAM-ER | ۲۵۰ | آمریکا | ۲۰۰۰ | |
| کروز زیردریا پایه | گِزگین | ۱۰۰۰ | ترکیه | - | |
|
امارات |
بالیستیک |
ATACMS T -2K |
۳۰۰ |
آمریکا |
۲۰۱۰ |
| هواپایه | بلاک شاهین | ۲۵۰ | فرانسه | ۲۰۰۰ |
* موشک هنوز عملیاتی نشده، سفارش داده شده یا قرار است تولید شود/ مؤسسه بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم
بر پایه این جدول که تصویر کلی تسلیحات موشکی منطقه را نشان می‌دهد، ایران و اسرائیل و عربستان سعودی از نظر کمیت و کیفیت موشک‌هایشان از کشورهای مهم در خاورمیانه و شمال آفریقا محسوب می‌شوند، ضمن اینکه همین کشورها آمادگی آن را دارند که از این سلاح‌ها علیه دشمنان خود استفاده کنند. البته کشورهای دیگر نیز گونه‌های مختلف موشک را در اختیار دارند. تسلیحات موشکی لیبی، سوریه و یمن به علت جنگ داخلی در این کشورها و نداشتن اطلاعات کافی از وضعیت زرادخانه آن‌ها در این جدول منظور نشده است.
با وجود این، انباشته شدن این سلاح‌ها در خاورمیانه و شمال آفریقا طی سال‌های متمادی و طی یک پروسه درازمدت صورت گرفته است که نقش عمده کشورهای فرامنطقه‌ای را در این کار نمی‌توان نادیده گرفت.
فرانسه اولین کشوری بود که فناوری موشکی را در اختیار اسرائیل قرار داد و در نتیجه این کشور توانست موشک‌های یریخو را در دهه ۷۰ میلادی بسازد که قادر به حمله کلاهک هسته‌ای است.
موشک به تازگی رونمایی‌شده ابومهدی
مصر، عراق و لیبی برنامه‌های موشکی خود را با دریافت فناوری از اروپا به راه انداختند، هرچند این برنامه‌ها بعداً متوقف شد. در مجموع، اغلب کشورهای «منا» به واردات گونه‌های موشک که در بازار جهانی اسلحه وفور داشت، قناعت کردند. در این بازار، در دهه‌های ۷۰ و ۸۰، اتحاد جماهیر شوروی و کره شمالی با عرضه موشک‌های بالیستیک بُرد کوتاه اسکاد به کشورهای «منا» سهم قابل‌ملاحظه‌ای داشتند.
به‌کارگیری موشک‌های اسکاد در جنگ هشت ساله ایران و عراق نقش مهمی را در روند جنگ ایفا کرد و باعث شد ایران پس از جنگ برنامه موشکی را توسعه دهد. حمله‌های موشکی عراق با اسکاد در سال ۱۹۹۱ علیه عربستان سعودی و اسرائیل یکی از عوامل مهم برای سرمایه‌گذاری در عرصه پدافند موشکی بود.
همچنین عملیات‌های نظامی کشورهای غربی در دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ با به نمایش گذاشتن کارایی موشک‌های هدایت‌شونده در جنگ‌های امروزین، تقاضای کشورهای منطقه‌ای را برای سلاح‌های مشابه افزایش داد.
به‌موازات این، حمله نظامی آمریکا و همپیمانانش به عراق در سال ۲۰۰۳ و لیبی در سال ۲۰۱۱ نیاز به داشتن توانایی‌های کارساز در زمینه بازدارندگی را در کشورهای منطقه تقویت کرد زیرا بر این باور بودند که هدف‌های بالقوه بعدی برای جنگ‌های تغییر رژیم باشند.
زرادخانه موشکی منطقه
ایران
روی آوردن ایران به تولید موشک و توسعه صنایع موشکی‌اش تا حد زیادی ناشی از دسترسی نداشتن آن به سلاح‌های خارجی بود.
کشورهای غربی نگرانند که ایران موشک‌های بالیستیک قاره پیمای مجهز به کلاهک هسته‌ای تولید کند
در حال حاضر زرادخانه ایران حاوی گونه‌های متفاوت موشک به‌ویژه موشک‌های بالیستیک با برد‌های حدود دو هزار کیلومتر است. ایران بار‌ها اعلام کرده که نیازی به موشک‌های با برد فراتر از دو هزار کیلومتر ندارد و در سال‌های اخیر نیز اهداف کلی آزمایش‌های موشکی‌اش برای بالا بردن قابلیت مانور و دقت این سلاح‌ها بوده است. با این‌همه، کشورهای غربی نگران‌اند که ایران با استفاده از فناوری به‌کاررفته در راکت‌های ماهواره‌بر خود، به تولید موشک‌های قاره‌پیما نیز روی آورد.
موشک به تازگی رونمایی‌شده حاج قاسم
این نگرانی که با توافقنامه هسته‌ای موسوم به برجام برای مدتی رفع شده بود، با خروج آمریکا از آن دوباره حاکم شده است.
ایران در رویارویی با داعش از موشک‌های بالیستیک برد کوتاه و همچنین در ژانویه سال ۲۰۲۰ در حمله به پایگاه الاسد آمریکا در عراق متعاقب قتل قاسم سلیمانی بهره گرفت. بر پایه گزارش‌ها، جمهوری اسلامی موشک و یا فناوری موشکی در اختیار حزب‌الله لبنان و حوثی‌های یمن قرار داده است. علاوه بر این، ایران متهم به حملات موشکی و پهپادی علیه تأسیسات نفتی آرامکو در عربستان است که در سپتامبر ۲۰۱۹ صورت گرفت.
اسرائیل
اسرائیل تنها کشور در خاورمیانه و شمال آفریقاست که گونه‌های موشک بالیستیک یریخو (Jericho) با قابلیت کلاهک هسته‌ای را دارد. برد این موشک‌ها بین ۱۵۰۰ تا ۴۰۰۰ کیلومتر تخمین زده شده است.
اسرائیل تنها کشور در منطقه «منا» است که موشک‌های مجهز به کلاهک هسته‌ای دارد
کشورهای عرب منطقه و ایران که مخالف سلاح‌های هسته‌ای اسرائیل‌اند، خواهان برقراری خاورمیانهٔ عاری از سلاح‌های هسته‌ای و دیگر سلاح‌های کشتار جمعی‌اند.
نیروهای اسرائیل برای حملات فرامرزی دور، به جنگنده‌های پیشرفته با قابلیت حمل و شلیک موشک‌های کروز ساخت اسرائیل مجهزند. علاوه بر این، اسرائیل گونه‌های مختلف موشک از جمله موشک‌های بالیستیک برد کوتاه و پهپاد‌های مختلف از جمله نوع هوشمند انتحاری آن را نیز در اختیار دارد.
برای نمونه اسرائیل از موشک‌های هواپایه کروز بومی موسوم به «دیلای لا» (Delilah) و راکت‌های هواپایه «رام پیج»( Rampage) علیه نیروهای ایران در سوریه در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ استفاده کرده است.
عربستان سعودی
عربستان سعودی مانند اسرائیل هواپیماهای پیشرفته مجهز به موشک‌های کروز از جمله «اسکلپ/ استورم شادو» (SCLAP/Storm Shadows) دارد که بریتانیا به این کشور فروخته است. بُرد این موشک‌های هواپایه که با همکاری مشترک بریتانیا و فرانسه تولید شده، ۵۶۰ کیلومتر است.
سرمایه‌گذاری اسرائیل و اکثر کشورهای عرب منطقه خلیج فارس در عرصه سامانه‌های پدافند موشکی چشمگیر بوده است
در ضمن، قرار است عربستان سعودی موشک‌های کروز هواپایه «اسلم- ئی آر» (SLAM-ER) با برد ۲۷۰ کیلومتر را از آمریکا دریافت کند.
عربستان موشک‌های «اسکلپ/استورم شادو» را در جنگ علیه مواضع حوثی‌های یمن به کار گرفت. علاوه بر این، عربستان شمار محدودی موشک‌های بالیستیک «دی اِف-3» با برد بین ۲۲۰۰ تا ۲۶۰۰ کیلومتر را در سال ۱۹۸۷ از چین دریافت کرد. گزارش‌های مربوط به کوشش عربستان برای خریدن موشک‌های بالیستیک پیشرفته‌تر «دی اِف ۱۲» از چین، هنوز به نتیجه نرسیده است.
برپایه یک قرار داد در سال ۲۰۱۶ میان ریاض و کی‌یف، اکوراین راه‌اندازی خط تولید موشک‌های بالیستیک کوتاه‌برد در عربستان را در دست اجرا دارد.
دیگر کشورها
در منطقه خلیج فارس، امارات متحده عربی شمار زیادی موشک هواپایه کروز «بلَک شاهین» (Black Shaheen ) ساخت فرانسه را در زرادخانه خود دارد. آمریکا هم شماری موشک بالیستیک برد کوتاه از نوع «اِی تی اِی سی اِم اِس تی -2 کی» ( ATACMS T-2K) را در اختیار امارات قرار داده است.
شواهد کافی برای به‌کارگیری این موشک‌ها در عملیات ائتلاف عربی به رهبری عربستان در یمن وجود ندارد، ولی بر پایه گزارش‌ها امارات از موشک‌های برد کوتاه هواپایه کروز علیه حوثی‌ها بهره گرفته است.
قطر که در سال‌های اخیر نیروهای مسلح خود را تقویت کرده است، هواپیماهای جنگنده پیشرفته مجهز به موشک‌های «اسکلپ/ استورم شادو» از فرانسه و همچنین موشک‌های بالیستیک برد کوتاه از نوع «بی پی -۱۲ اِی» با برد بالای ۳۰۰ کیلومتر را از چین دریافت کرده است.
زرداخانه موشکی عراق در سال ۲۰۰۳ متعاقب حمله آمریکا و همپیمانانش نابود شد. در همین سال لیبی طی توافقی با کشورهای غربی برنامه موشکی خود را رها کرد. پیش‌بینی می‌شود که موشک‌های برد کوتاه بالیستیک اسکاد باقیمانده در لیبی پس از قذافی، غیر قابل استفاده باشد.
مصر نیز برنامه‌های موشکی پیشین خود را که جاه‌طلبانه بود، کنار گذاشته و به واردات تمرکز دارد. مصر در سال ۲۰۱۵ سفارش خرید موشک‌های «اسکلپ/استورم شادو» را به فرانسه داد.
الجزایر در سال ۲۰۱۷ موشک‌های بالیستیک برد کوتاه «اسکندر» را از روسیه دریافت کرد.
ترکیه هم موشک‌های هواپایه کروز «اِسلَم ئی آر» ساخت آمریکا با برد ۲۷۰ کیلومتر را به زرادخانه خود افزود، ضمن اینکه با استفاده از فناوری چینی موشک‌های بالیستیک «بورا» با برد عملیاتی بین ۲۸۰ تا ۳۶۰ کیلومتر را تولید کرد. در عین حال ترکیه بر آن است که موشک‌های بالیستیک با برد بلند و موشک‌های کروز نیز تولید کند.
دو کشور یمن و سوریه نیز موشک‌های بالیستیک برد کوتاه را در زرادخانه خود داشتند، ولی با توجه به جنگ داخلی و اوضاع بحرانی هر دو کشور نمی‌توان تصویر روشنی از وضعیت این سلاح‌ها ارائه داد.
پایان بخش اول
پی‌نوشت:
[۱] اصطلاح «منا» (The Middle East and North Africa, MENA) به کشورهای عمده تولیدکننده نفت در منطقه خاورمیانه اطلاق می‌شود. حد این منطقه از کشور مراکش شروع می‌شود و تا ایران، شرقی‌ترین کشور خاورمیانه، امتداد می‌یابد.