به تازگی محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران، که برای شرکت در اجلاس صلح پایدار به میزبانی سازمان ملل به نیویورک رفته بود، مصاحبه‌ای با پایگاه اینترنتی نشریه آمریکایی نشنال اینترست درباره امکان خروج آمریکا از برجام و واکنش‌های احتمالی جمهوری اسلامی انجام داد که در تشخیص برخی از سایه‌روشن‌های این موضوعات پیچیده اهمیت دارد.
سرنوشت برجام روز شنبه ۲۲ اردیبهشت رقم خواهد خورد و قرار است ماندن و یا خروج آمریکا از این توافق هسته‌ای اعلام گردد.
خروج از برجام و «اِن پی تی»
محمد جواد ظریف در پاسخ به این سئوال که واکنش ایران در صورت خروج آمریکا چه خواهد بود، می‌گوید «چنین کاری ایران را از هر گونه تعهدی برای باقی ماندن در برجام رها می‌کند. اینکه چنین کاری سبب خروج فوری و یا ماندن ایران در برجام خواهد شد، بسته به تصمیمی دارد که ما آن را اتخاذ خواهیم کرد ولی این [خروج] محتمل‌ترین پاسخ ما به پرزیدنت ترامپ خواهد بود.»
درحالی‌که اظهارات سایر مقام‌های جمهوری اسلامی هم موید خروج از برجام است، این همسویی در مورد خروج از «پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای» یا «اِن پی تی» دیده نمی‌شود.
دراین ارتباط، محمد جواد ظریف به نشنال اینترست می‌گوید خروج از پیمان مذکور«قطعا موضع دولت [حسن روحانی] نیست اما ما یک افکار عمومی بسیار فعالی داریم و همیشه به افکارعمومی‌مان پاسخگو بوده ایم. وبرای ما اندیشیدن به خروج ازبرجام ارجحیت خواهد داشت».
جدا از ارتباط و اتصال تاثیر افکار عمومی برموضع دولت برای ماندن یا خروج از «پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای» در حالیکه در گذشته سیاست‌های برنامه هسته‌ای ایران هیچگاه متکی بر نظر سنجی نبوده است، علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، می‌گوید با خروج آمریکا از برجام، ایران دلیلی برای پای‌بندی به پیمان یاد شده ندارد.
به گزارش وبگاه خبری تابناک، علی شمحانی دوشنبه ۳ اردیبهشت در یک نشست خبری گفت اگر آمریکا بد عهدی کند، ایران مطابق قانون از «اِن پی تی» خارج خواهد شد و در این پیمان حق خروج برای همه اعضا در صورت به مخاطره افتادن منافع شان پیش‌بینی شده است.
آمریکا و «نقض» برجام
محمد جواد ظریف در ادامه مصاحبه‌اش با اشاره به تلاش آمریکا برای ممانعت از سرمایه گذاری در ایران و «نقض فنی و حتی نقض‌های جدی تر از برجام» توسط دولت و پرزیدنت ترامپ و شیوه کار و موضع او در قبال برخی از معاهدات و توافقات چند جانبه بین‌المللی اظهار داشت، آمریکا از «راه مذاکره و آزادنه» به آنها پیوسته و حالا پرزیدنت ترامپ در حال «ایجاد تردید و سئوال» درباره آنها است.
در بخش دیگری از مصاحبه، محمد جواد ظریف با تاکید به اینکه برجام طی یکی از طولانی‌ترین مذاکرات به‌دست آمد، می‌گوید آمریکا به بخشی از چیزی که می‌خواست رسید و به بخشی از خواسته‌هایش نرسید: «منظور من این است که این یک فرایند بده و بستان است. در هر مذاکره‌ای دو طرف بین آنچه می‌دهند و می‌گیرند، موازنه ایجاد می‌کنند. ولی حالا آمریکا می‌گوید آنچه که مال من است، متعلق به خودم است و آنچه که مال شما است، قابل مذاکره است. اینکه هر چه را به شما دادم می‌خواهم پس بگیرم.»
شروط چهارگانه آمریکا
در این میان با توجه به ضرب‌الاجل ۲۲ اردیبهشت، فعالیت دیپلماتیک در دو سوی اقیانوس اطلس برای حفظ برجام شدت گرفته و رهبران فرانسه و آلمان بر آنند با رایزنی با دونالد ترامپ او را به ماندن در برجام متقاعد کنند.
اما رئیس‌جمهوری آمریکا روز سه‌شنبه ۴ اردیبهشت ضمن گفت و گو با امانوئل مکرون، همتای فرانسوی‌اش، بار دیگر به توافق هسته‌ای ایران تاخت و آن را «افتضاح» خواند و گفت: «این توافق وحشتناک نباید هیچ‌وقت صورت می‌گرفت.»
به گفته دونالد ترامپ، هر مشکلی در منطقه از سوریه و یمن گرفته تا عراق، ایران پشت سر آن است و در برجام «نه مسئله یمن و سوریه در نظر گرفته شده و نه مسئله موشک‌های بالیستیک».
شواهد نشان می‌دهد که دونالد ترامپ به چهار شرط خود برای پای‌بندی به برجام اصرار می‌ورزد: دسترسی فوری بازرسان بین‌المللی به تمام مکان‌ها و تاسیسات ایران؛ دایمی شدن محدودیت‌های آمده در برجام برای برنامه هسته‌ای ایران؛ تضمین به عدم نزدیک شدن به سلاح هسته‌ای؛ و محدودیت برای برنامه موشک‌های بالیستیک ایران.
همانگونه که محمد جواد ظریف در مصاحبه‌اش با نشنال اینترست تاکید کرد، برجام با مذاکره با آمریکا و پنچ کشور دیگر شکل گرفت و جمهوری اسلامی خواهان «مذاکره مجدد» درباره این توافق هسته‌ای نیست.
با توجه به موضع و خواسته‌های ضد و نقیض جمهوری اسلامی وآمریکا، نکات زیر قابل تامل است:
- برجام صرفا «مربوط به موضوع هسته ای جمهوری اسلامی است و موشک‌های بالیستیک و یا رفتار و کردار جمهوری اسلامی را در خاورمیانه و یا فراتر در بر نمی‌گیرد. دست‌اندرکاران گفت‌وگو‌های هسته‌ای از جمله مقام‌های آمریکایی دولت اوباما، اذعان دارند که گفت‌وگو‌های جامع و رویکردهای کلّیت باورانه درباره جمهوری اسلامی، نمی‌توانست به توافق هسته‌ای منجر شود و مذاکرات سال‌ها به درازا می‌کشید و ایران را بیش از پیش به دستیابی به سلاح هسته‌ای نزدیک می‌کرد. آنچه که به عنوان «روح برجام» مطرح می‌شود یک برداشت فردی و انتزاعی از این توافق هسته‌ای است و پایه قانونی ندارد.
- جمهوری اسلامی تا به حال بر اساس بازرسی‌ها و راستی‌آزمایی‌های بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به برجام پای‌بند بوده است و دسترسی آنها به اماکن حتی نظامی با ارائه مدارک و دلایل قابل قبول امکان پذیر است و مکانیزم‌های ویژه‌ای هم برای این کار وجود دارد. اما جمهوری اسلامی با دسترسی فوری و بدون هماهنگی قبلی به همه تاسیسات و پایگاه‌های نظامی، کارخانه‌های تسلیحاتی، و مراکز تحقیقاتی نظامی و غیر نظامی، به عبارت دیگر دادن چراغ سبز به بازرسان برای سرکشی به هر جا که اراده کنند، مخالف است.
- جمهوری اسلامی دایمی‌شدن محدودیت‌های آمده در برجام یعنی فسخ بند‌های به اصطلاح غروب ۱۰ و ۱۵ ساله را پذیرفتنی نمی‌داند. بند ۱۰ می‌گوید ایران پس از ده سال می‌تواند شمار سانتریفیوژ‌هایش را افرایش دهد (در حال حاضر حدود ۵ هزار از ۹۲۰۰ سانتریفیوژسالم و آماده به کار قبلی در فردو و نطنز). بند ۱۵ هم به ایران اجازه می‌دهد که حجم اورانیوم غنی شده‌اش را افزایش دهد.
- ایران آزمایش‌های موشکی و پرتاب راکت‌های ماهواره‌بر را در تضاد با برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل نمی‌داند و چون کلاهک هسته‌ای ندارد و نساخته است، ایراد‌های وارده مبنی بر اینکه این موشک‌ها قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای را دارند، «سالبه به انتفا موضوع» تلقی می‌کند. برخی از کارشناسان آمریکایی بر این عقیده‌اند که جمهوری اسلامی باید برد موشک‌های بالیستیک خود را به ۳۰۰کیلومتر یا کمتر کاهش دهد. این برد بر پایه «رژیم کنترل تکنولوژی موشکی» موسوم به «اِم تی سی آر» تعیین شده است، که رژیمی غیررسمی و داوطلبانه است و قدرت اجرایی ندارد و به سازمان ملل هم وابسته نیست. طبق این رژیم که ۳۰ سال پیش تدوین شد و ۳۰ کشور عضو آن هستند، هر موشکی که برد آن بیش از ۳۰۰ کیلومتر و مواد منفجره آن بیش از ۵۰۰ کیلوگرم باشد، سلاح کشتار جمعی محسوب می‌شود.
شکاف عمیق خواسته‌ها، برون‌رفت
با توجه به عمق خواسته‌ها و پیش‌شرط‌های آمریکا و اظهارات مکرر مقام‌های جمهوری اسلامی منبی بر خوداری از گفت‌وگو برای تغییر برجام، امکان خروج و یا نوعی خروج آمریکا از این توافق‌نامه، همانگونه که بسیاری از کارشناسان آمریکایی و اروپایی هم گفته‌اند، حتمی به نظر می‌رسد و تنش میان جمهوری اسلامی و آمریکا بیش از پیش افزایش خواهد یافت.
تهدید‌های روزهای اخیر مقام‌های ایران از جمله حسن روحانی، محمد جواد ظریف، و علی اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی ایران، نیز مزید بر علت شده است که گفته‌اند در صورت خروج آمریکا از برجام، امکان از سرگیری فعالیت‌های هسته‌ای یکی از گزینه‌ها خواهد بود.
برای برون‌رفت از وضع موجود و احتراز از رویارویی نظامی چه می‌توان کرد؟
گزینه مطلوب در قالب موضوعات هسته‌ای و موشکی، به باور من، بهره‌گیری از هنر دیپلماسی و توسل به وسایل مسالمت‌آمیز به ویژه گفت‌وگو برای کاهش شکاف میان خواسته‌های جمهوری اسلامی و آمریکا است زیرا دیگر کشور‌های گروه ۱+۵ به تداوم برجام پای‌بند هستند.
محمد جواد ظریف در مصاحبه‌اش گفت‌وگو درباره برجام را رد می‌کند ولی ضمن اشاره به درخواست‌های یک جانبه آمریکا، تعدیل خواسته‌ها و انتظارات و همچنین بده و بستان در گفت و گوهای سیاسی را یک فرایند موثر تلقی کرد.
گفت‌وگو‌ها در صورت تحقق که به هیچ‌وجه آسان نخواهد بود، می‌تواند ورای برجام، در قالب و نام جدیدی از سر گرفته شود و بر مبنای برد-برد باشد نه بر پایه «بازی با حاصل جمع صفر». در حال حاضر دولت ترامپ می‌خواهد به پیش‌شرط‌های چهارگانه‌اش جامه عمل بپوشاند بی‌آنکه امتیازاتی در مقابل به جمهوری اسلامی بدهد و این موضع، ضمن خشکاندن انگیزه گفت‌وگو در میان مقام‌های جمهوری اسلامی، بن‌بست سیاسی موجود را تداوم خواهد بخشید.
-------------------------------------------
یادداشت‌ها و مقالات بیانگر نظرات و آرای نویسندگان خود هستند و نه بازتاب دیدگاهی از رادیو فردا.