در حالی که امید زیادی به برقراری آتش بس در سوریه در روز شنبه آینده بسته شده است، اما دوگانگی در اظهارات مسؤولین قدرت‌های بزرگ از یک سو و تردید و شک ترکیه و قطر نسبت به موفقیت آمیز بودن اجرای آتش بس از سوی دیگر، موجب شده که عملی بودن انطباق آن در هاله‌ای از ابهام قرار بگیرد.
ایالات متحده امریکا موفقیت آمیز بودن آتش بس را منوط به پذیرش شرط تشکیل دولت انتقالی از سوی بشار اسد کرده است و در صورت عدم تحقق چنین امری، امریکا آماده است «برنامه جایگزین» را اجرا کند. جان کری وزیر خارجه امریکا سخن از توافق روسیه و کشور متبوعش بر سر اجرای برنامه جایگزین بعد از شکست شرایط آتش بس کرده است در حالی که مقامات روس از مطرح شدن چنین برنامه‌ای اظهار بی‌اطلاعی کردند و سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه طرح چنین برنامه‌ای را «دعوت به جنگ» خوانده و به شدت از آن انتقاد کرده است.
اما سخنان جان کری در برابر کمیته روابط خارجی مجلس سنای امریکا کاملا روشن بود. براساس سخنان کری آتش بس مورد انتظار باید زمینه شکل گیری دولت انتقالی را بعنوان نتیجه خود در عرض دو ماه فراهم کند، در غیر این صورت امریکا به دنبال برنامه جایگزین خواهد رفت و چنین برنامه‌ای می‌تواند فشار آوردن بر بشار اسد برای قبول وضعیت انتقالی باشد که راه‌های عملی آن هنوز مشخص نیست و به نظر نمی‌رسد که امریکا چیز جدیدی در سیاست خود بر ضد بشار اسد اضافه کند.
این موضوع هم به بشار اسد و هم به کشورهای حامی او این امکان را می‌دهد که شرایط آتش بس را طبق اهداف خود تفسیر کنند. در روزهای گذشته دیدارهای مهمی میان مقامات جمهوری اسلامی و روسیه صورت گرفت و احتمالا بر سر شرایط آتش بس توافقات عمده‌ای صورت گرفت. جان کری همچنین اضافه کرد که ارزیابی آن‌ها درباره التزام بشار اسد به شرایط آتش بس بعد از دو ماه مشخص خواهد شد یعنی همان دوره زمانی که حاکم دمشق برای انتخابات پارلمانی در سوریه در آوریل آینده تعیین کرده است.
آنچه واضح است بشار اسد این انتخابات را براساس روش حکومت خود اجرا خواهد کرد و به مخالفان خود مانند «ائتلاف ملی سوریه» یا «گروه تنسیقیات» میدان زیادی نخواهد داد. وضعیت جبهه‌های جنگ در حال حاضر نیز به حاکم دمشق این امکان را می‌دهد که در مناطق مورد منازعه یا مناطقی که اخیرا از دست مخالفان خارج شده یا جدیدا به دست آن‌ها افتاده انتخاباتی صورت نگیرد. پرونده انتخابات آینده سوریه جزئیات و حرف و حدیث زیادی دارد و حاکم دمشق می‌تواند برنامه خود را در لفافه چنین جزئیاتی پنهان سازد و نتیجه مورد نظر خود را بیرون دهد.
ترکیه چه می‌گوید؟
سخنان تند روز چهارشنبه گذشته رجب ارودغان رئیس جمهور ترکیه بر ضد عملکرد روسیه در سوریه، نگرانی عمیق این کشور درباره «بازی با برگه آتش بس» و تحمیل شرایط «جانبدارانه» برای بشار اسد اشاره دارد.
اگرچه قبلا وزیر خارجه ترکیه گفته بود که از آتش بس و توقف خونریزی‌ها استقبال می‌کند اما سخنان رئیس جمهور ترکیه نشان می‌دهد تمایلی برای گام نهادن در مسیری که در نهایت به «بازتولید» رژیم بشار اسد منتهی شود، ندارد. ترکیه از این بیم دارد که آتش بس اولویت خود را به جای فرآیند انتقال سیاسی و مشارکت دادن اپوزسیون خارج از سوریه تحمیل کند.
در مرحله دوم، پرسش اصلی این است که با فرار احتمالی داعش از استان‌های الرقه و دیرالزور، نیروهای کدام طرف منازعه جای آن‌ها را خواهند گرفت. در حال حاضر نیروهای دولتی سوریه، روسیه و ایران آمادگی بیشتری برای تصرف این مناطق را دارا هستند. اگر این مناطق به دست نیروهای بشار اسد و حامیان او بیفتد، بعد از آن آیا حاضر خواهد بود که «نیروهای غیر خودی» را در فرآیند انتقال سیاسی مشارکت دهد؟ دولت ترکیه تردیدهای زیادی در این باره دارد و هنوز در بالا‌ترین سطح این موضوع را هضم نکرده است. از اینرو این کشور اصرار دارد که در موضوع آتش بس، روسیه تمام تعهدات خود درباره توقف کامل حملات هوائی و زمینی خود را بر ضد نیروهای معتدل مخالفان متوقف کند.
اما از سوی دیگر ترکیه به هیچ وجه نمی‌خواهد بعنوان کشوری معرفی شود که به شکل مستقیم یا غیر مستقیم بر سر برقراری آتش بس در سوریه سنگ اندازی کند. در این زمینه برای روزهای آینده شاهد فشار گسترده‌ای بر ترکیه و متحدان آن برای قبول آتش بس خواهیم بود اما تدوام آن مسأله اصلی خواهد بود. اگر آتش بس مورد انتظار با ادامه حملات روسیه و نیروهای بشار اسد همراه شد، این ترکیه نیست که آن را خواهد شکست، بلکه خود نیروهای مخالف بشار اسد دیگر حرف کسی را گوش نخواهند کرد.
تفسیرهائی که در روزهای گذشته در میان رسانه‌های مخالفان شنیده می‌شد بر این موضوع متمرکز بود که قبول آتش بس با چنین شرایطی به معنی تسلیم شدن در برابر رژیم اسد و پایان انقلاب سوریه خواهد بود.
نیروهای «سوریه دموکراتیک» به رهبری کُرد‌ها
این نیرو‌ها ائتلافی از شبه نظامیان کُرد، عرب، سریانی، ارمنی و ترکمن را تشکیل می‌دهند که در ۲۶ دسامبر ۲۰۱۵ تأسیس شد. شعار‌ها و برنامه‌های سیاسی این ائتلاف شبه نظامی ایجاد دموکراسی در سوریه به شکلی که همه بخش‌های مختلف کشور در آن شرکت کرده و هیچ گروهی حذف یا نادیده گرفته نشود. چریک‌های کُرد به همراه متحدان خویش بعد از ورود روسیه به جنگ داخلی سوریه و پیشروی نیروهای دولتی سوریه در شمال حلب، تحرک بیشتری یافت و بعنوان یک تشکل مهم در تحولات شمال سوریه مطرح شد. در روزهای گذشته این نیرو‌ها از جنوب حسکه به سوی شهرک «شدادی» حرکت کردند و با تصرف آن در روز جمعه گذشته، محاصره استان الرقه مرکز خلافت «دولت اسلامی» داعش را کامل کردند. این نیرو‌ها هم از حمایت کامل روسیه و هم از پشتبانی مستقیم ایالات متحده برخوردار است و می‌توانند در رأس نیروهائی قرار بگیرند که وارد الرقه خواهند شد.
اگرچه امریکا اعلام کرده که هنوز برای تصرف کامل شهر شدادی کارهای زیادی باید انجام بگیرد، اما این منطقه بسیار حیاتی و نقش تعیین کننده‌ای در شکست داعش در استان الرقه خواهد داشت. به احتمال زیاد آتش بس احتمالی شامل این منطقه نخواهد شد و هم جنگنده‌های امریکا و هم نیروی هوایی روسیه حملات خود بر این مناطق را ادامه خواهند داد. نکته قابل توجه در این موضوع این است که اگرچه امریکا با روسیه بر سر آینده سیاسی سوریه و فرآیند انتقال قدرت در این کشور بحران زده اختلاف نظر دارد، اما در مورد حمایت از نیروهای سوریه دموکراتیک اتفاق نظر کامل میان این دو کشور وجود دارد.
حال باید دید که ادامه حملات هوائی و حمایت از کُرد‌ها برای تصرف استان الرقه، در ترکیه چگونه ارزیابی خواهد شد. دولت آنکارا به هیچ وجه تقویت یگان‌های پاسدار خلق کُرد را قبول ندارد و ممکن است راه حل جایگزین مطرح کند. بعنوان مثال ممکن است برای آزادی الرقه از دست داعش، مشارکت ائتلافی از کشورهای اسلامی را مطرح کند.
همین ائتلافی است که در روزهای گذشته در شمال پادشاهی سعودی مانور نظامی بزرگی را انجام داد و تلاش می‌کند از طریق این مانور زمینه ائتلاف ۳۵۰ هزار نیرو از این کشور‌ها را بسترسازی کند.
اما ترکیه آتش بسی را قبول نخواهد کرد که همزمان با آن نیروهای کُرد به پیشروی در داخل خاک سوریه ادامه دهند. همانطور که درعراق از دیدگاه سنی‌های آن کشور به شدت حمایت کرد و با ورود نیروهای شبه نظامی شیعه معروف به «حشد شعبی» به الانبار مخالفت کرد. وضعیت مردمانی که اینک در داخل الرقه اسیر داعش شده‌اند با وضعیت اهالی الانبار شباهت هائی دارد و این رویکرد ترکیه برای آن‌ها قابل توجه است. این اهالی به شدت نگران وضعیت انتقالی خود هستند و از اینکه متهم شوند با نیروهای داعش همکاری کرده‌اند، بسیار واهمه دارند.
پادشاهی سعودی چگونه به آتش بس احتمالی می‌نگرد؟
پادشاهی سعودی از دو منظر تحولات یمن و بازسازی سلطه جمهوری اسلامی در منطقه به آتش بس سوریه نگاه خواهد کرد. در صورتی که این آتش بس اجماع جهانی بر سر مشروعیت دولت عبدربه منصورهادی را حفظ کند و به بازسازی قدرت جمهوری اسلامی در سوریه و منطقه منجر نشود، آن را قبول خواهد کرد.
اما سعودی‌ها به هیچ وجه موافق آن نیستند که بعد از این همه خرابی و کشتار در سوریه، بشار اسد را بر سر قدرت ببینند. به نظر می‌رسد که در تماس‌های اخیری که بین ملک سلمان و ولادیمیر پوتین صورت گرفت، طرف روسی قول هائی درباره تضمین انتقال سیاسی در سوریه داده است. پادشاهی سعودی به هیچ وجه مایل نیست که میان آتش بس و شروع دوره انتقال سیاسی فاصله زمانی طولانی شکل گیرد. اگرچه بشار اسد اعلام کرده است که در آوریل آینده انتخابات برگزار خواهد کرد اما پادشاهی سعودی و کشورهای هم پیمان آن، به هیچ وجه این موضوع را بعنوان علامت انتقال قدرت سیاسی نمی‌بینند و از آن استقبال نکرده‌اند.
در آن سو، پادشاهی سعودی اگرچه گام به گام با سیاست ترکیه در سوریه پیش می‌رود، اما هیچ حساسیتی نسبت به قدرت یافتن کُردهای سوریه از خود نشان نداده است و در این زمینه می‌تواند دیدگاه متفاوتی از بینش دولت آنکارا داشته باشد. اما پادشاهی سعودی درهمراهی با ترکیه ترجیح می‌دهد که نیروهای ائتلاف اسلامی کار آزادسازی الرقه را به جای نیروهای سوریه دموکراتیک به عهده بگیرند.
در هر حال به نظر می‌رسد که آتش بس احتمالی با اگر و اماهای زیادی همراه شده است، اما اگر یک هفته عمر کند و بدون هیچ مشکلی تداوم یابد، باید امیدوار بود که برای جنگ سوریه بالاخره راه حلی ارائه شد و می‌تواند به این ستیز ۵ ساله خونین پایان دهد.