صد و هفتاد و سومین نشست وزیران سازمان کشور های صادر کننده نفت (اوپک) و سومین نشست مشترک وزیران کشور های نفتخیزعضو و غیر عضو «اوپک»، پنجشنبه سی ام نوامبر در وین برگزار خواهد شد. موضوع اصلی این نشست، تصمیم گیری درباره سقف عرضه این کالا از سوی تولید کنندگانی است که نمایندگان آنها در نشست پایتخت اتریش حاضر خواهند بود.
زوال سلطه نقتی ریاض
نوامبر سال گذشته میلادی، «اوپک» و «غیر اوپک» مشترکا تصمیم گرفتند برای کاهش عرضه و بالا بردن قیمت نفت، سقف تولیدشان را یک میلیون و هشتصد هزار بشکه در روز کاهش دهند. این توافق، که تا ماه مارس سال ۲۰۱۸ اعتبار دارد، برخلاف آنچه انتظار میرفت از سوی امضا کنندگان آن محترم شمرده شد و بهای نفت پاییز امسال برای نخستین بار بعد از دو سال از مرز شصت دلار فراتر رفت. در نشست روز پنجشنبه در وین، شرکت کنندگان درباره تمدید توافق تصمیم خواهند گرفت.
بازار جهانی نفت که طی یک دوره بسیار طولانی چشم به تصمیم های «اوپک» داشت، کم کم با وضعیت تازه ای خو میگیرد که مهم ترین ویژگی آن مشارکت فعالانه کشور های غیر عضو «اوپک» و به ویژه روسیه در مدیریت نوسان های بین المللی بهای طلای سیاه است.
در سال های پیش از انقلاب اسلامی در ایران، این کشور به همراه عربستان سعودی از بیشترین نفوذ در درون «اوپک» برخوردار بود و تصمیم گیری درباره سقف تولید اعضای سازمان، پیش از آن که به رای همگانی گذاشته بشود، عمدتا بر پایه مشورت میان تهران و ریاض گرفته میشد.
تولید کننده های«اوپک» همچون تولید کننده های «غیر اوپک» میان چکش و سندان گرفتار شده اند : اگر کاری نکنند، قیمت نفت پایین میرود و در آمد های ارزی آنها سقوط خواهد کرد. ولی اگر هم با کنترل تولید زمینه افزایش قیمت نفت را فراهم بیآورند، دامنه مانور تولید کننده های نفت «شیل» در آمریکاگسترش خواهد یافت. در این صورت آمریکایی ها سهم بیشتری از بازار جهانی نفت را تصاحب خواهند کرد و با سرمایه گذاری های کلان در تکنولوژی های تازه اکتشاف و تولید، جایگاه مستحکم تری را در این بازار برای خود به وجود خواهند آورد.
در پی انقلاب اسلامی و سقوط صنعت نفت ایران، نفوذ تهران در درون «اوپک» به شدت کاهش یافت و هر چند بعد ها این کشور توانست سطح تولید خود را به نزدیک چهار میلیون بشکه در روز افزایش دهد و دومین تولید کننده «اوپک» بشود، ولی با فاصله زیاد از عربستان سعودی عقب ماند و این ضعف در دوره تحریم ها شدید تر هم شد. با این تحول عربستان سعودی در نقش قدرتی بی رقیب سکان مدیریت «اوپک» را دست گرفت و نشست های وزیران این سازمان در وین عملا بر تصمیم هایی صحه میگذاشتند که در ریاض گرفته میشد.
با پیدایش پدیده «نفت شیل» یا غیر متعارف در آمریکا، قدر قدرتی عربستان در درون «اوپک» و توان تاثیر گذاری آن بر بازار جهانی نفت به شدت متزلزل شد. در واقع ظهور تکنولوژی نفت «شیل» به ایالات متحده آمریکا امکان داددر فاصله ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ تولید نفت خود را حدود پنج میلیون بشکه در روز افزایش دهد. با این تحول، درجه وابستگی آمریکا به نفت خاور میانه و به ویژه عربستان سعودی کاهش یافت و حتی زمینه ورود آن به جرگه صادر کنندگان نفت فراهم آمد. صادرات نفتی آمریکا در حال حاضر ناچیز است، ولی به پیش بینی آژانس بین المللی انرژی این کشور می تواند تا سال ۲۰۲۵ میلادی (حدود هفت سال دیگر) به دومین قدرت بزرگ صادر کننده نفت در جهان بدل شود.
با پیدایش پدیده نفت «شیل» در اوایل قرن بیست و یکم میلادی و به ویژه آغاز اوجگیری آن در دهه دوم این قرن، عربستان سعودی در راس سازمان «اوپک» به مقابله با آن بر خاست. در مرحله اول ریاض سیاستی را در پیش گرفت که بر یک محاسبه ساده استوار بود : تولید نفت «شیل» بسیار گران تر از نفت متعارف است و تنها وقتی از لحاظ تجاری با صرفه میشود که بهای این کالا به بالای هر بشکه شصت دلار برسد. با همین محاسبه، سعودی ها تصمیم به قیمت شکنی گرفتند. آنها تولید نفت خود را به مقدار قابل ملاحظه ای بالا بردند و در بازار این کالا فراوانی به وجود آوردند، تا جایی که بهای هر بشکه آن به ۲۸ دلار سقوط کرد. ریاض اطمینان داشت که با قیمتی چنین نازل، تولید کنندگان آمریکایی نفت «شیل» ورشکست شده و صحنه را بار دیگر به تولید کنندگان نفت «متعارف» واگذار خواهند کرد.
این محاسبه غلط از آب در آمد. شرکت های آمریکایی تولید کننده نفت «شیل» البته با کاهش قیمت نفت دچار مشکل شدند، ولی از صحنه بیرون نرفتند و با ارتقای تکنولوژی و افزایش بهره وری، هزینه های خود را کاهش دادند و تولیدشان را بالا بردند.
مسکو، پایتخت نفت؟
در پی این شکست، عربستان سعودی سیاستش را تغییر داد و به استراتژی سنتی خود در راستای کاهش عرضه به منظور بالا بردن قیمت روی آورد، ولی خیلی زود دریافت که شکل بندی عمومی بازار جهان زیر تاثیر تحولات ژئوپولیتیک و ژئواکونومیک دگرگون شده و قدرت او در این بازار شکاف برداشته است. با درس گرفتن از این تحول، ریاض به این نتیجه رسید که بدون مشارکت تولید کنندگان غیر عضو «اوپک» کار مهمی از پیش نخواهد رفت.
در میان کشور های نفتخیز غیر عضو «اوپک»، روسیه که ظرفیت تولیدش کم و بیش معادل عربستان سعودی است، جایگاه ویژه ای دارد.بعد از سقوط شدید بهای نفت در نیمه سال ۲۰۱۴، ولادیمیر پوتین رییس جمهوری روسیه تصمیم به پشتیبانی از کالایی گرفت که در کنار گاز بیشترین نقش را در اقتصاد کشور و تحکیم قدرت او ایفا میکند. برای این کار، رهبر کرملین از قرار معلوم به این نتیجه رسید که در تاثیر گذاری بر بازار نفت باید از ظرفیت های سازمان «اوپک» استفاده کند، البته به شرط آنکه قدرت مطلق تصمیم گیری را از دست این سازمان و عربستان سعودی بیرون بیآورد. با چنین هدف هایی مسکو در عرصه سیاست نفتی به ریاض نزدیک شد، هر چند که در همان حال بازار های نفتی عربستان را هدف گرفت و از جمله بخشی از بازار چین را از دست سعودی ها خارج کرد.
محاسبات دو جانبه ریاض و مسکو آنها را به همکاری بیشتر سوق داد و زمینه امضای موافقتنامه نوامبر ۲۰۱۶ را در راستای کاهش تولید «اوپک» و «غیر اوپک» فراهم آورد. این کاهش یک میلیون و هشتصد هزار بشکه ای در روز، همانگونه که گفته شد، موثر افتاد و بهای هر بشکه نفت را به بالای شصت دلار رساند. در نشست پنجشنبه سخن بر تمدید آن در ورای مارس ۲۰۱۸ است. به احتمال فراوان «اوپک» و «غیر اوپک» بر سر این تمدید به توافق خواهند رسید. اگر به دلایلی این توافق حاصل نشود، طبعا قیمت نفت دچار تزلزل خواهد شد.
در این میان، و بر خلاف گذشته، نگاه ناظران و تحلیلگران مسایل نفتی بیش از ریاض، به مسکو دوخته شده است. به نظر میرسد که ولادیمیر پوتین در راس حدود یازده تولید کننده «غیر اوپک» نقش اصلی را در تصمیم گیری های «اوپک» و توان تاثیر گذاری آن بر بازار جهانی نفت بر عهده گرفته است. این یک رویداد چشمگیر در صحنه جهانی است که می تواند با پیآمد های ژئوپولیتیک مهم همراه باشد.
تزلزل بهای نفت، هم برای «اوپک» و هم برای «غیر اوپک» یک دلنگرانی بزرگ است و برای مقابله با آن راهی جز تمدید توافق مربوط به کنترل تولید، وجود ندارد. ولی کاهش عرضه به منظور بالا بردن قیمت نیز، در شرایط کنونی، مخاطرات خود را دارد. در واقع هر چه قیمت نفت بالا تر برود، دامنه مانور تولید کنندگان نفت «شیل» در آمریکا افزایش خواهد یافت و این ها نفت بیشتری را روانه بازار خواهند کرد.
بر این اساس اغراق آمیز نخواهد بود اگر بگوییم که تولید کننده های«اوپک» همچون تولید کننده های «غیر اوپک» میان چکش و سندان گرفتار شده اند : اگر کاری نکنند، قیمت نفت پایین میرود و در آمد های ارزی آنها سقوط خواهد کرد. ولی اگر هم با کنترل تولید زمینه افزایش قیمت نفت را فراهم بیآورند، دامنه مانور تولید کننده های نفت «شیل» در آمریکاگسترش خواهد یافت. در این صورت آمریکایی ها سهم بیشتری از بازار جهانی نفت را تصاحب خواهند کرد و با سرمایه گذاری های کلان در تکنولوژی های تازه اکتشاف و تولید، جایگاه مستحکم تری را در این بازار برای خود به وجود خواهند آورد.