با شیوع ویروس کرونا در کشورها جهان، برخی دولت‌های باثبات در کشورهای پیشرفته، برای توصیف تلاش خود در مهار این همه‌گیری جهانی، سخن از «شرایط جنگی» به میان آورده‌اند؛ اما شرایط کشورهایی را که از سال‌ها قبل درگیر جنگ‌های داخلی یا اعتراض‌های مردمی یا بی‌ثباتی عمیق سیاسی هستند، چگونه می‌توان توصیف کرد؟
لیبی؛ اضافه شدن به سلاح‌های جنگ
در بحبوحه شیوع ویروس کرونا در جهان که تقریباً هیچ جای امنی را برای ساکنان کره زمین باقی نگذاشته است، نیروهای دولت وفاق ملی لیبی، روز دوشنبه سیزدهم آوریل، دو شهر استراتژیک صرمان و صبراته در ۶۰ و ۷۰ کیلومتری غرب طرابلس، پایتخت این کشور، را از تصرف نیروهای مارشال خلیفه حفتر، مرد قدرتمند شرق لیبی، خارج کردند.
نیروهای دولت وفاق ملی لیبی در صفحه فیسبوک خود عکس‌هایی از غنایم جنگی، خودروهای زره‌پوش و نظامی، راکت‌اندازهای گراد و تانک‌ها را در این مناطق منتشر کردند. در مقابل، نیروهای خلیفه حفتر نیز در واکنش به این شکست، راکت‌هایی را به سوی طرابلس، به ویژه فرودگاه این شهر، پرتاب کردند و چندین خانه مسکونی نیز در این حملات ویران شد.
اکنون بیش از یک سال است که نیروهای خلیفه حفتر که از حمایت روسیه، مصر و امارات متحده عربی برخوردارند، قصد دارند طرابلس، محل استقرار دولت وفاق ملی، را تصرف کنند. دولت وفاق ملی نیز که سازمان ملل متحد آن را به رسمیت شناخته، در این جنگ دست‌به‌دامان نیروهای خارجی به‌ویژه کمک نظامی ترکیه شده است.
لیبی در سال‌های اخیر همواره شاهد ناآرامی‌هایی بوده، اما از آوریل ۲۰۱۹ که حملات مارشال خلیفه حفتر آغاز شده، شرایط به‌ویژه در پایتخت به وخامت بیشتری گراییده است؛ به طوری که علاوه بر چند منطقه پراکنده در لیبی، در این یک سال، درگیری‌ها همواره پشت دروازه‌های پایتخت در جریان بوده است.
در روزهای اخیر نیز، با وجود شیوع ویروس کرونا، ساکنان پایتخت لیبی روزگار سختی را می‌گذرانند. روز شنبه یازدهم آوریل اعلام شد که بیش از دو میلیون ساکن شهر طرابلس، از یک هفته پیش، با یکی از شدیدترین قطعی‌های آب و برق طی سال‌های اخیر روبه‌رو هستند.
یعقوب الحلو، مسئول هماهنگ‌کننده کمک‌های انسان‌دوستانه سازمان ملل متحد در لیبی، نیز با انتشار بیانیه‌ای با محکوم کردن بهره‌برداری از دسترسی به آب و برق به عنوان یک «سلاح جنگی» اعلام کرد که دسترسی به این امکانات اولیه، در شرایط کنونی شیوع ویروس کرونا، بیش از همیشه حیاتی است.
دولت وفاق ملی عامل این قطعی را نیروهای هوادار مارشال خلیفه حفتر معرفی و از سازمان ملل متحد انتقاد کرده که چرا رسماً نام این نیروها را به عنوان عامل قطعی آب و برق در طرابلس اعلام نمی‌کند.
هشدارها برای پایان دادن به درگیری‌ها با توجه به شیوع ویروس کرونا، تقریباً هیچ تأثیری بر انگیزه جنگجویان نگذاشته و دوشنبه هفته گذشته، یک بیمارستان در طرابلس، جایی که مبتلایان به ویروس کرونا درمان می‌شوند، هدف حمله قرار گرفت. در برخی مناطق خارج از پایتخت، در غرب لیبی، نیز اوضاع تقریباً مشابه است.
سازمان بین‌المللی مهاجرت، که مقر آن در ژنو است، اعلام کرده که از ابتدای سال جاری میلادی، حدود ۲۰۰ هزار نفر که اکثریت آنان ساکن پایتخت لیبی بوده‌اند، از خانه‌های خود آواره شدند.
در ماه‌های اخیر تلاش‌های برای برقراری آرامش و ایجاد صلح در لیبی به ویژه از سوی کشورهای اروپایی انجام شده بود، اما درگیری این کشورها با شیوع ویروس کرونا نیز روند مذاکرات صلح لیبی را مختل کرده و فرصتی دیگر به ادامه درگیری‌ها داده است.
یمن؛ افزایش بحران انسانی
در یمن اوضاع شاید آرام‌تر به نظر برسد. ائتلاف نظامی عربی به رهبری عربستان سعودی که علیه نیروهای شبه‌نظامی شیعی حوثی مورد حمایت جمهوری اسلامی در یمن و به نفع دولت قانونی این کشور مداخله می‌کند، اخیراً از آتش‌بس یک طرفه به مدت دو هفته خبر داده و اعلام کرده که این تصمیم را برای مقابله با شیوع ویروس کرونا اتخاذ کرده است.
با وجود این اعلان، درگیری‌ها به صورت پراکنده ادامه داشت، اما اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد از این تصمیم عربستان سعودی استقبال کردند و از حوثی‌های یمن نیز خواستند بدون هیچ تأخیری دست به اقدام مشابه بزنند. پیشتر، با وجود درخواست آتش‌بس از سوی سازمان ملل متحد در ماه مارس، خشونت‌ها در یمن همچنان ادامه داشت.
در حالی که بیش از پنج سال از آغاز جنگ یمن می‌گذرد، دوسومِ مردم این کشور نیازمند کالاهای اولیه زندگی هستند. همچنین امکانات بهداشتی و درمانی در این کشور جنگ‌زده شدیداً کم است.
در حالی که ماه‌ها از شیوع ویروس کرونا در جهان می‌گذرد، یمن به‌تازگی از شناسایی اولین مورد ابتلا به این ویروس در خاک خود خبر داده است. اما این آمار با توجه به نظام درمانی ضعیف یمن، شدیداً مورد تردید است و تخمین زده می‌شود که تعداد موارد ابتلا به این ویروس بسیار بیشتر باشد.
برخی سازمان‌های بین‌المللی هشدار داده‌اند که در صورت شیوع غیرقابل کنترل ویروس کرونا در یمن، این کشور با یک فاجعه انسانی روبه‌رو خواهد شد. بر اساس آمار ارائه‌شده از سوی سازمان ملل متحد، در یمن که حدود ۳۰ میلیون جمعیت دارد، فقط ۷۰۰ تخت در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان‌ها وجود دارد و تعداد دستگاه‌های تنفس مصنوعی در این کشور نیز حدود ۵۰۰ دستگاه است.
همچنین در حالی که انجام آزمایش‌های کرونا برای تشخیص مبتلایان به این ویروس بسیار ضروری است، مراکز چندانی برای انجام چنین آزمایشی در یمن وجود ندارد.
توقف جنگ در یمن گام مهمی برای مبارزه با شیوع ویروس کرونا در این کشور به شمار می‌رود، اما به تنهایی کارساز نیست. مصادره کمک‌های بشردوستانه از سوی حوثی‌های یمن، روند کمک‌رسانی به مردم این کشور را دشوار کرده است.
عراق؛ تنگی نفس برای اقتصادی فروپاشیده
عراق که شهرهای متعددش از ابتدای اکتبر ۲۰۱۹، صحنه تظاهرات ضددولتی در اعتراض به فساد اقتصادی حاکم بوده، شدیداً از پیامدهای اقتصادی منفی شیوع ویروس کرونا متأثر شده است.
این پیامدهای منفی دامن‌گیر همه کشورها جهان حتی ثروتمندترین کشورها شده، اما برای اقتصاد فروپاشیده‌ای چون اقتصاد عراق، حکم تیر آخر را دارد.
مهم‌ترین پیامد اقتصادی شیوع ویروس کرونا برای عراق، افت شدید درآمدهای این کشور بر اثر سقوط قیمت نفت است. عراق با تولید ۴.۵ میلیون بشکه در روز، از تولیدکنندگان عمده نفت در جهان است، اما کرونا صادرات نفت عراق را مختل کرده و مسیر تنها جریان ورود ارز به داخل کشور را باریک کرده است.
بر اساس آمار اعلام‌شده، در ماه مارس، صادرات نفت عراق به یک‌سومِ روال عادی کاهش یافت. این در حالی است که عراق باید به تعهدات خود در قبال شرکت‌های نفتی خارجی حاضر در خاک خود عمل کند و در این شرایط، عمل به این تعهدها کار چندان ساده‌ای نیست.
همچنین خروج نیروهای کار خارجی از عراق به دلیل شیوع ویروس کرونا، ادامه فعالیت در برخی تأسیسات نفتی را غیرممکن کرده است. برای نمونه، از ابتدای ماه مارس که ده‌ها نفر از کارکنان شرکت مالزیایی پتروناس در میدان نفتی غراف در استان ذی قار به کشورشان بازگشته‌اند، عملاً فعالیت این میدان نفتی متوقف شده است. اوضاع در مناطق نفتی بصره نیز که دارای بیشترین کارکنان خارجی است، به همین صورت است.
در فراسوی مرزهای عراق نیز این کشور مثل دیگر کشورهای تولیدکننده نفت با بحران کم‌سابقه کاهش تقاضای نفت روبه‌روست.
به‌جز بحران اقتصادی، عراق تا پیش از انتخاب مصطفی الکاظمی به مقام نخست‌وزیری این کشور، درگیر بحران سیاسی مزمن و خلأ قدرت بود. برخی تحلیلگران سیاسی معتقدند انتخاب الکاظمی که پیشتر ریاست سازمان امنیت و اطلاعات عراق را در اختیار داشت، تا حدود زیادی می‌تواند به حل بحران‌های سیاسی و اقتصادی کمک کند.
نخست‌وزیر جدید تلاش دارد با همه طرف‌های درگیر در بحران عراق رابطه برقرار کند و از شدت گرفتن تنش‌های بین‌المللی در کشوری که خود دچار تنش‌های عمیق اجتماعی و اقتصادی است، جلوگیری کند.
لبنان؛ کمک‌های یک دولت ورشکسته
اوضاع اقتصادی در لبنان، دیگر کشور عربی خاورمیانه که همزمان با عراق شاهد اعتراضات مردمی بوده، تقریباً مشابه است.
لبنان در ماه‌های گذشته با عمیق‌ترین بحران اقتصادی خود از زمان پایان یافتن جنگ‌های داخلی این کشور روبه‌رو بوده است. ورشکستگی اقتصادی دولت، بحران سیاسی و مداخله گروه‌های شبه‌نظامی مورد حمایت جمهوری اسلامی، از شباهت‌های وضعیت عراق و لبنان است. همچنین لبنان از نظر مالی، یکی از بدهکارترین کشورهای جهان است.
شیوع ویروس کرونا در این کشور و بی‌کار شدن بسیاری از مردم در شرایط قرنطینه فعلی، بار دیگری را بر دوش اقتصاد ناتوان لبنان افزوده است. سازمان دیده‌بان حقوق بشر اعلام کرده که میلیون‌ها نفر در لبنان در شرایط کنونی در خطر «ناامنی غذایی» قرار دارند.
اکنون تعداد بسیار کمی از مردم قادرند بدون کمک دولت، مثل گذشته، به زندگی و تهیه کالاهای اولیه خود ادامه دهند. اواخر ماه مارس، دولت لبنان اعلام کرد معادل ۱۴۰ یورو به هر خانواده فقیر کمک می‌کند.
این در حالی است که باید به جمعیت ۴.۵ میلیونی لبنان، ۱.۵ میلیون پناهجوی سوری را نیز اضافه کرد. زندگی این پناهجویان نیز متأثر از شرایط قرنطینه شده است. بسیاری از پناهجویان سوری ساکن لبنان کارگران روزمزدی هستند که در زمین‌های کشاورزی یا بخش‌های خدماتی کار می‌کنند و اکنون کار خود را از دست داده‌اند.
سوریه؛ بهره‌برداری سیاسی رژیم دمشق از کرونا
شیوع ویروس کرونا در سوریه، با برقراری آتش‌بس در ادلب میان نیروهای رژیم بشار اسد، حزب‌الله، جمهوری اسلامی و روسیه از یک سو، و نیروهای شبه‌نظامی مخالف بشار اسد و ترکیه از سوی دیگر همراه بود.
اما در سوریه هم مثل یمن، آتش‌بس چندان مشکل بحران شیوع ویروس کرونا را حل نمی‌کند، ضمن آن که سابقه جنگ در سوریه چند سال بیشتر از جنگ در یمن است و به همین میزان خرابی‌ها و آوارگی‌ها بیشتر.
بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، تا اواخر سال ۲۰۱۹، یک‌سومِ بیمارستان‌های سوریه از کار افتاده و ۷۰ درصد کادر درمانی که پیش از جنگ در این کشور حضور داشتند، از سوریه فرار کرده‌اند.
همچنین رژیم بشار اسد از شیوع ویروس کرونا بهره‌برداری‌های سیاسی می‌کند. حکومت دمشق که ۹ سال پس از آغاز جنگ سوریه، هنوز نتوانسته از نظر نظامی در این جنگ پیروز نهایی شود و بر همه خاک کشور تسلط یابد، تلاش دارد اکنون خود را تنها دولت مشروع در زمینه مبارزه با شیوع ویروس کرونا در سوریه نشان دهد.
این در حالی است که در روزهای اخیر، سازمان منع سلاح‌های شیمیایی با تأیید نقش حکومت بشار اسد در حملات شیمیایی سال ۲۰۱۷ در سوریه، بار دیگر رفتارهای ضدانسانی و جنایات جنگی دولت دمشق را یادآوری کرد و اتحادیه اروپا نیز روز نهم ماه آوریل خواستار تحریم‌های بیشتر علیه رژیم بشار اسد شد.