درست همان روزی که وزیر آموزش و پرورش در واکنش به موج انتقادها به تغییرات جنجالی محتوای کتب درسی ادبیات فارسی در توئیتر نوشت «دستور بررسی» داده و اطمینان داد که «آموزش و پرورش پاسدار و مروج سرمایه‌های معنوی کشور است»، مدیر گروه تألیف کتاب درسی ادبیات فارسی از همۀ حذف و اضافه‌های این کتاب‌ها به‌طور کامل دفاع کرد و گفت: «وقتی شما در یک نظام ارزشی زندگی می‌کنید، برای حفظ کیان آن موظف‌اید بین دو متن، آن را انتخاب کنید که به اعتقادات و باورهای نظام نزدیک باشد.»
ماجرا از انتشار فهرستی در شبکه‌های اجتماعی سر گرفت که شماری از حذفیات سال‌های اخیر کتاب‌های درسی ادبیات فارسی را ردیف کرده بود. حذفیاتی چون غزل «در این سرای بی‌کسی» هوشنگ ابتهاج (سایه)، غزل «جوانی» رهی معیری، شعر «باغ بی‌برگی» اخوان، داستان «حلاج» تذکره الاولیاء، شعر «داروگ» نیما یوشیج، داستان «سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ»، شعر «مادر» ایرج میرزا، و اضافاتی چون شعرهایی از شاعران انقلاب از جمله شعر مرتضی امیری اسفندقه درباره محسن حججی.
حسین قاسم‌پور مقدم، مدیر گروه تألیف کتب درسی ادبیات فارسی
انتقادها به این تغییرات، چه در شبکه‌های اجتماعی و چه در رسانه‌های رسمی، چنان گسترده بود که علاوه‌بر برخی اعضای شورای تألیف کتب درسی، وزیر آموزش و پرورش، محسن حاجی میرزایی، را هم به واکنش وا داشت. اما پس از انتشار چند نقل‌قول کوتاه از حسین قاسم‌پور مقدم، که بیش از ۲۰ سال سابقه عضویت در گروه تألیف دارد و در عین حال مدیر این گروه است، روزنامه همشهری گفت‌وگویی مفصل با او را در روز ۱۳ آبان منتشر کرد که نشان داد همه این تغییرات با برنامه‌ریزی قبلی و ظاهراً بر اساس دو سند بالادستیِ «تحول بنیادین» و «برنامه درسی ملی» انجام گرفته است.
به‌گفته آقای قاسم‌پور، در سال ۱۳۹۴ کتاب‌های درسی دچار تغییرات گسترده شد و ازجمله سرفصل‌های دروس ادبیات زیر عنوان‌های «ادبیات تعلیمی، ادبیات پایداری، ادبیات غنایی، سفر و زندگی، انقلاب اسلامی، حماسی، داستانی و ادبیات جهان» درآمد.
«ادبیات انقلاب اسلامی» و «ادبیات پایداری» دو فصلی هستند که در تغییرات چند سال اخیر به کتاب‌های درسی ادبیات فارسی اضافه شده‌اند. برای نمونه، در کتاب فارسی سال دوازدهم، برای درس «ادبیات انقلاب اسلامی» شعری از مرتضی امیری اسفندقه آورده شده است در ستایش محسن حججی، نیروی سپاه که در جنگ سوریه کشته شد.
در جنگ ایران و عراق به‌عنوان یکی از رویدادهای پس از انقلاب بیش از ۲۰۰ هزار نفر از نیروهای ایرانی کشته شدند، اما گروه تألیف کتب ترجیح داده است «شعری ضعیف» از یک شاعر نزدیک به دفتر رهبری را درباره محسن حججی موضوع درس دانش‌آموزان قرار دهد.
پیشتر، حسین قاسم‌پور مقدم که در توضیح این انتخاب به خبرنگار ایرنا گفته بود «جایی نیاز داشتیم شهید محسن حججی را مطرح کنیم و این بر حافظ و سعدی اولویت داشت»، در گفت‌وگو با روزنامه همشهری تأکید کرده است که «وقتی موضوع شهید و شهادت پیش می‌آید، ما نمی‌توانیم بگوییم که شهید حججی را در درس‌ها نمی‌آوریم».
در سوی مقابل، حسن ذوالفقاری، استاد سرشناس ادبیات و مؤلف سابق کتاب‌های درسی، رویکرد جدید گروه تألیف را «افراط در ترویج مباحث ارزشی و انقلابی و دینی» وصف کرده و گفته است: «در کتاب سال دوازدهم، شش متن فقط شعر و داستان جنگ است و چندین درس از ادبیات انقلاب اسلامی که می‌شود حدود نیمی از کتاب. خود انصاف دهید آیا این زیاده‌روی نیست؟ آیا این کار نقض غرض نیست؟»
حسن ذوالفقاری که نامش در شناسنامه کتاب‌های درسی ادبیات همچنان به‌عنوان یکی از مؤلفان و گاه عضو شورای برنامه‌ریزی درج می‌شود، در گفت‌وگو با ایسنا تأکید کرده است که فقط از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۴در این باره مسئولیت داشته و از آن زمان به بعد نه‌تنها در تألیف و تغییر و تعویض و حذف متون نقشی نداشته که بارها درخواست کرده است نامش را حذف کنند، «چون نه ساختار کتاب‌ها مورد تأیید من است، نه محتوا و نه نظام ارزشی معیوب حاکم بر کتاب‌ها».
البته آقای قاسم‌پور «ظرف محدود کتب درسی» را یکی از دلایل برخی تغییرات عنوان می‌کند اما، به‌طور نمونه، در توضیح این‌که چرا از میان اشعار نزار قبانی که به‌خاطر شعرهای عاشقانه‌اش مشهور است اما شعری از او در کتاب درسی آمده که مضمون «انقلابی و پایداری» دارد، گفته است در فصل ادبیات جهان، «نگاه‌مان این بود ضمن این‌که ادبیات کلاسیک کشورهای دیگر را معرفی می‌کنیم، بخش پایداری کشورهای دیگر را هم در همان فصل معرفی کنیم».
جدا از شاعران سرشناسی چون فروغ فرخزاد یا احمد شاملو که اساساً هیچ اثری از آن‌ها در کتب درسی دیده نمی‌شود و مدیر گروه تألیف کتب درسی ادبیات فارسی دلیل آن را قرار نگرفتن این افراد «در دایره نظام ارزشی ما» عنوان می‌کند، درباره حذف شعر «در این سرای بی‌کسی» هوشنگ ابتهاج نیز گفته است: «ما یک شعر دیگر از این شاعر را در ابتدا انتخاب کردیم، ولی به فصل‌های ادبی ما نخورد. بنابراین همان را هم درآوردیم و یک شعر بهتر از مرحوم سلمان هراتی منتشر کردیم».
در نگاهی کلی به نظر می‌رسد، در روند تغییرات کتب، تمام اشعاری که مضمون اعتراضی و انتقادی داشته‌اند حذف شده‌اند، از جمله همان شعر هوشنگ ابتهاج، شعر «باغ بی‌برگی» اخوان ثالث و یا «داروگ» نیما یوشیج.
حسین قاسم‌پور مقدم از این حذفیات دفاع کرده و گفته است: «برای این‌که از این‌ها بهتر آمده و قرار نیست که از شاعرانی که شما نام آوردید، حتماً اثری بیاوریم».
در باب ادبیات داستانی نیز مدیر گروه تألیف کتب درسی ادبیات فارسی معیار حذف و اضافه‌ها را «برنامه درسی ملی» بیان می‌کند.
با این وصف، به نظر می‌رسد حذف داستان‌های منصور حلاج یا حسنک وزیر تاریخ بیهقی از ادبیات کلاسیک و نبودنِ هیچ ردی از آثار صادق هدایت، غلامحسین ساعدی، محمود دولت‌آبادی، سیمین دانشور و یا بزرگ علوی در بخش ادبیات معاصر ناشی از نگاه سیاسی حاکم بر «برنامه درسی ملی» و پیرو آن روند تألیف کتاب جدید است.
در این زمینه حسن ذوالفقاری معتقد است کتاب‌های درسی ادبیات فارسی «وجاهت علمی ندارند» و دلایل آن را علاوه‌بر «افراط در مباحث ارزشی»، چنین برشمرده است: «هیچ‌یک از کارشناسان ثابت بخش ادبیات تحصیلات رشته زبان و ادبیات فارسی ندارند. دو این‌که از شورای برنامه‌ریزی نیز هیچ‌گاه استفاده نشده و همواره زینت‌المجالس بوده‌اند.»
حسین قاسم‌پور مقدم که متولد ۱۳۴۴ است، از سال ۱۳۷۳ عضو شورای برنامه‌ریزی درسی فارسی است و، مهم‌تر از آن، یکی از اعضای شورای تدوین سندهای برنامه درسی است که در گفت‌وگوی خود با روزنامه همشهری برخی محذورات گروه تألیف را به آن‌ها ارتباط می‌دهد.
اما حسن ذوالفقاری پشت صحنه تغییرات کتب درسی را این‌گونه روایت می‌کند: «پشت صحنه این تغییرات و صحنه‌گردان این تحولات همان دلواپسانی هستند که بی‌آن‌که خود بینش ادبی داشته باشند، صرفاً با نگاه‌های خشک و تعصب‌آمیز، کتاب درسی را به جریده و رسانه تبلیغاتی بدل کرده‌اند و برخی کارمندان وظیفه‌شناس نیز مجری این فرامین شده‌اند.»
با این اوصاف، دلیل اصلی تغییرات معنادار در کتب درسی ادبیات فارسی را ظاهراً باید در «اعتقادات و باورهای نظام» جست که آقای قاسم‌پور بر آن تأکید دارد.
حسن ذوالفقاری گفته است «هیچ کشوری با زبان و ادبیات و مفاخر خود این رفتار را نمی‌کند که ما می‌کنیم» و وزیر آموزش و پرورش نیز از ضرورت پاسداری و ترویج سرمایه‌های معنوی «کشور» گفته است، اما به نظر می‌رسد این مفاهیم را باید در سایه قاموس «نظام» جمهوری اسلامی تعریف کرد.
در این قاموس و در عمل، مفهوم «کشور» با «نظام» جابه‌جا شده یا دست‌کم در حال جابه‌جا شدن است.
Your browser doesn’t support HTML5
گفت‌وگوی کیانوش فرید با حافظ موسوی درباره حذفیات کتب فارسی مدارس