رویکرد و مواضع کلیسای کاتولیک در مورد رژیم هیتلری و جنایات آن در هاله‌ای از ابهام بوده و اتهام‌های زیادی علیه پاپ وقت مطرح بوده است. در مورد رویکردهای کلیسا در دهه‌های پس از جنگ هم ابهام و سؤال کم نیست.
با گشوده شدن آرشیو محرمانه واتیکان بعید نیست که پاسخ بخشی از این سؤال‌ها به دست آید و کلیسا در مورد سایر عرصه‌های حیات خود نیز شفافیت و رویکردی خودانتقادی در پیش گیرد.
آرشیو اسناد واتیکان انبوهی از اسناد و نامه‌ها و پروتکل‌ها را در خود جای داده است. شاید اسناد محاکمه جوردانو برونو به جرم ارتداد و سوزاندن او در این آرشیو نباشد، ولی از نامه‌های شکوائیه میکل‌آنژ نقاش تا اسناد محاکمه گالیله به جرم اعتقاد به گردش خورشید دور زمین، در آن موجود است؛ مجموعه‌ای از صدها هزار سند که، به روایتی، اگر آن‌ها را کنار هم بگذاریم مسافتی می‌شود به طول ۸۵ کیلومتر.
آرشیو بیشتر شامل اسنادی است که از زمان پاپ پنجم در اوایل قرن هفده میلادی به عنوان آرشیو شخصی پاپ‌ها شکل گرفت و، علاوه‌بر اسناد قبلی، همه مکاتبات و پروتکل‌ها و اسناد ریز و درشت حیات واتیکان در قرون متأخر را در خود جای داده است.
کهن‌ترین سند عمری ۱۲۰۰ساله دارد. بخشی از این آرشیو از قرن نوزدهم در دسترس محققان قرار داشت، اما اسناد مربوط به قرن بیستم، به‌خصوص دوره جنگ جهانی دوم و سال‌های پس از آن، همچنان مهر محرمانه داشته‌اند.
این در حالی است که در باره رویکرد و مواضع پیوس دوازدهم، پاپی که از ۱۹۳۹ تا ۱۹۵۸ رهبر واتیکان بود، در قبال رژیم هیتلری و کارنامه و منش آن ابهامات و سؤال‌های بسیاری مطرح بوده است؛ همچنین درباره رویکرد این پاپ و واتیکان تحت رهبری او در قبال تحولات پس از جنگ جهانی دوم.
سؤال این است که در پسِ دیوارهای بلند واتیکان در آن سال‌ها میان اسقف‌ها چه بحث‌هایی جریان داشته، مواضع‌شان و به‌خصوص موضع پیوس چه بوده، چه اطلاعاتی از برنامه‌های کشتار رژیم هیتلری در اختیار واتیکان قرار داشته و چرا واتیکان صدای خود را علیه این جنگ و کشتارهای آن بلند نکرد.
نمایشنامه «قائم‌مقام» و اتهاماتی که پیوسته مطرح بوده‌اند
عنوان «محرمانه» سال گذشته و زمانی از اسناد واتیکان رخت بربست که پاپ فرانسیس گفت: کلیسا ترسی از تاریخ خود ندارد. و به این ترتیب، راه باز شد برای بازبینی این تاریخ بحث‌انگیز و به‌ویژه نقش و جایگاه پیوس دوازدهم که از ۵۷ سال پیش موضوع جدل و مناقشه است.
بازدید و ادای احترام پاپ فرانسیس از یادبود اردوگاه کار اجباری نازی‌ها در لهستان، ۲۰۱۶
یهودیان پیوسته نگاهی، اگر نه منفی، دست‌کم توأم با تردید و سوءظن به پیوس داشته‌اند، ولی اولین جرقه عمومی مناقشه بر سر نقش او را رولف هوخ‌هوت، نویسنده آلمانی، در سال ۱۹۶۳ با نوشتن نمایشنامه «قائم‌مقام» (Der Stellvertreter) زد؛ نمایشنامه‌ای که در آن پاپ و بی‌اعتنایی او در قبال هولوکاست و کشتار وسیع یهودیان در اتاق‌های گاز و... در جریان جنگ جهانی دوم به تصویر کشیده می‌شود.
واتیکان همیشه، در برابر اتهامات، از تلاش پیوس برای نجات هزاران نفر یهودی، از جمله یهودیان رم، سخن گفته است. منتقدان اما می‌گویند که ندیده‌اند جایی و سندی که پیوس صریحاً علیه کشتارها در جریان جنگ جهانی دوم موضع گرفته باشد و معلوم هم نیست هر چه را که از دستش برمی‌آمده برای نجات یهودیان انجام داده باشد.
این هم که برخی مقام‌های ارشد رژیم هیتلری، مانند ژوزف منگله و آدولف آیشمن، با پاسپورت‌های واتیکان توانستند پس از جنگ مخفیانه به آمریکای جنوبی بروند و با نام مستعار زندگی را از سر بگیرند، در پرونده واتیکان ضبط است و کمتر کسی می‌داند که خود پیوس دوازدهم، پاپ وقت، تا چه اندازه از ماجرا باخبر بوده است.
واتیکان تا کنون با این استدلال به مقابله با انتقاد به محرمانگی اسناد این دوران بحث‌انگیز رفته است که اسناد «نیازمند فهرست‌برداری و طبقه‌بندی» هستند. ولی فشار همواره به حدی بوده است که پاول ششم را در دهه هفتاد قرن گذشته واداشت برخی اسناد را علنی کند تا شاید صدای منتقدان خاموش شود. حاصل این شد که چهار تاریخدان پس از بیست سال، پنج هزار سند را در یازده جلد بیرون دادند، ولی این اقدام گزینشی هم صدای منتقدان را خاموش نکرد.
ادامه این جدال، مناسبات واتیکان و یهودیان را به‌گونه‌ای تخریب کرد که هر دو طرف سال ۱۹۹۹ صلاح دیدند کمیسیون مشترکی از تاریخدانان تشکیل دهند و اسناد دوران پیوس دوازدهم را به بررسی بگیرند. کار کمیسیون اما با جنجال و اختلاف، نیمه‌کاره ماند چرا که واتیکان مانع از آن بود که بخشی از اسناد رؤیت شوند.
این تنش در مناسبات یهودیان و کلیسای کاتولیک، با اقدام پاپ سابق، بندیکت شانزدهم که پیوس را تا مرحله پیش از اخذ عنوان «مقدس» ارتقا داد، شدت و حدت بیشتری گرفت. انتقادها و اعتراض‌ها به جایی رسید که واتیکان مجبور به توضیح شد که نیتی ضدیهودی در این کار نبوده است.
تقاضاهای مکرری برای رؤیت اسناد از سال‌ها پیش به واتیکان رسیده که شمار آن‌ها حالا ششصد مورد برآورد می‌شود. در چارچوب آزادسازی آرشیو، فعلاً با صد مورد از این تقاضاها موافقت شده است. دسترسی به آرشیو سابقاً محرمانه برای کسانی آزاد است که تحصیلات آکادمیک داشته باشند و از سوی یک مؤسسه علمی یا دانشگاه مأموریت یافته باشند.
همان روز دوشنبه (دوم مارس ۲۰۲۰) که اولین گروه‌ها مشاهده برخی اسناد را آغاز کردند، با عکسی در میان این اسناد مواجه شدند که سال ۱۹۴۳ نمایندگی واتیکان در سوئیس از اردوگاه‌های رژیم هیتلری برای واتیکان فرستاده و تقاضا کرده بوده که برای ممانعت از کشتارها کاری بشود.
تاریخ پس از جنگ هم سؤال‌انگیز است
البته تاریخ دوران پس از جنگ و مواضع و رویکردهای پیوس تا سال آخر زمامداری‌اش در واتیکان (۱۹۵۸) هم برای محققان و منتقدان اهمیت کمی ندارد. مثلاً این موضوع محل تحقیق است که واتیکان در حیات سیاسی ایتالیای پس از جنگ و از جمله جلوگیری از به قدرت رسیدن حزب پرنفوذ کمونیست در این کشور چه نقشی داشته یا چه نقشی در شکل‌گیری احزاب دموکرات مسیحی در اروپای غربی بازی کرده یا رابطه تنگاتنگ واتیکان با واشینگتن صرفاً به دلیل مواضع ضدکمونیستی آن‌ها در دوران جنگ سرد بوده یا عامل دیگری هم نقش داشته است.
برآورد می‌شود که کار مشاهده و بررسی اسناد که جمع آن‌ها حدود ۱۶ میلیون صفحه است، در مجموع ۲۰سالی به درازا بکشد، ولی سؤال‌های اساسی و پرابهام درباره نقش واتیکان در جنگ جهانی دوم شاید در پنج سال آینده هم جواب‌های کافی بیابد.
هر چه هست، باز شدن بایگانی واتیکان شاید گام تازه‌ای باشد در شفاف شدن ساختاری متهم به مرموز بودن و انسداد که کمتر به جریان آزاد اطلاعات در مورد حیات درونی‌اش روی خوش نشان داده است.
اما در این سال‌ها چه ماجراهایی مانند شبهات و اتهامات درباره ارتباط بانک واتیکان با مافیا و چه مواردی چون رابطه جنسی شماری از کشیش‌ها با کودکان، یا وجود همجنسگرایان در واتیکان، یا تشدید انتقادهای درونی به غیبت زنان در دستگاه واتیکان و در میان اسقف‌ها، یا منع کشیش‌ها از ازدواج، یا نوع نگاه کلیسا به مسئله رابطه جنسی و تولید مثل، و به‌خصوص تقاضای نسل‌های جوان‌تر عصر شبکه‌های اجتماعی، واتیکان را با ابهامات و سؤال‌هایی در اصول و فروع کارنامه‌اش روبه‌رو کرده و باعث خروج شمار زیادی از آن شده است.
در مقابله با این روند و ابهامات و اتهامات، به‌خصوص پاپ فرانسیس و طیف اصلاح‌طلب درون واتیکان، به بازاندیشی بخشی از رویکردها، اصول، فروع و جنبه‌های حیات درونی واتیکان بی‌تمایل نیستند. هرچند نفوذ و قدرت محافظه‌کاران، که کمترین بازاندیشی و تغییری را برنمی‌تابند، همچنان برتری دارد.
حاصل کار بازرسی آرشیو واتیکان شاید بر این درگیری‌های درونی واتیکان اثر بگذارد و لزوم شفافیت و نقد رویکردها و سابقه‌ها را بیشتر ضروری‌تر بنماید.