جنگ و صلح در مدار کره زمین

نیروی فضایی ایالات متحده اعلام کرده است که با همکاری دو شرکت خصوصی قصد دارد تا پیش از پایان سال آینده مانوری نظامی در فضا برگزار کند.

این رزمایش اگرچه اولین آزمون نظامی در فضا نیست اما مهر تأیید ایالات متحده بر بی‌معنی بودن تنها پیمان و توافق امضاشده‌ای است که قرار بود بر رفتار انسان در فضا حاکم باشد.

جنگ و صلح در فضای ماوراء جو

عصر فضا از دل جنگ آغاز شد. نه‌تنها نخستین پیشران‌هایی که ما را به فضا بردند ماحصل دوران تاریک جنگ جهانی دوم بودند، که توسعۀ کاوش‌های فضایی به‌واسطۀ جنگ سرد و رقابت‌های سیاسی شکل گرفت.

با این حال، بسیاری از آینده‌نگران و امیدواران به انسان آرزو داشتند که عصر فضا اگرچه از خاکستر خونین جنگ سر برآورده است اما چون ققنوسی برخاسته از خاکستر، راهی برای جهانی فراتر از مرزها و بندها و نبردهای حقیر انسان در پیش آورد.

این آرزوی فراتر از خوش‌بینی آینده‌نگران و محققان در میان سیاستمداران نیز به زبان آورده می‌شد.

در دهمین روز اکتبر سال ۱۹۶۷ (۱۸ مهر ۱۳۴۶) کشورهای عضو سازمان ملل متحد مهم‌ترین تلاش تاریخ برای تحقق این رؤیا را عملی کردند و پیمانی به نام «معاهده اصول ناظر بر فعالیت‌های دولت‌ها در اکتشاف و استفاده از فضا، از جمله ماه و سایر اجرام آسمانی» را امضا کردند. تعهدی که به‌طور خلاصه به «معاهده فضای بیرونی» معروف شد.

در این توافق کشورهای امضاکننده متعهد شدند که استفاده از فضای ماورا جو، کاوش آن و بهره‌برداری از منابعش در مالکیت هیچ کشوری نباشد و همه کشورها بتوانند برای مقاصد صلح‌آمیز از آن استفاده کنند.

تاکنون ۱۱۴ کشور جهان این پیمان را که به‌نوعی تنها قانون حاکم بر رفتار انسان در فضا است، امضا و تأیید کرده‌اند. ۲۲ کشور نیز، ازجمله ایران، باوجود امضا، آن را هنوز تأیید و تصویب نکرده‌اند. اصلی‌ترین بازیگران عصر فضا یعنی ایالات متحده، روسیه و چین این پیمان را امضا و تأیید کرده‌اند.

در بند چهارم این پیمان که در دوران جنگ سرد و در دوران هراس از سلاح‌های هسته‌ای تنظیم شده است، نه‌تنها به‌طور مشخص تأکید شده که امضاکنندگان این توافق متعهد می‌شوند تا به هیچ شکل و روشی سلاح‌های هسته‌ای و سایر جنگ‌افزار کشتار جمعی را در فضا، ماه یا سایر اجرام فضایی مستقر نکنند، که به‌طور مشخص بیان می‌کند که کشورهای تأییدکننده پذیرفته‌اند که «تأسیس پایگاه نظامی، نصب، تقویت یا آزمایش هر نوع سلاح نظامی و برگزاری مانورهای نظامی در فضا و اجرام سماوی باید ممنوع باشد.»

مرور زمان و تغییر ارزش‌ها

اما با گذشت زمان و افزایش تنش‌ها روی زمین و همین‌طور افزایش حضور دولت‌ها و بخش خصوصی در فضا، بازیگران اصلی صحنه، مفاد این تعهد را مانند بسیاری دیگر از قوانین، موضوعی برای دیگران دانستند و با بی‌پروایی نسبت به نقض آن پیش رفتند.

چین و روسیه که هر دو امضاکننده این سند بودند آزمایش‌های ضد ماهواره‌ای را در مدار زمین صورت دادند، ایالات متحده هم ابزارها و سلاح‌های زمین‌به‌فضا و مدارگرد را آزمایش کرد. کشورهای مختلف امضاکننده و تأییدکننده این معاهده هم بخش‌های نظامی فضایی خود را فعال کردند.

در ایالات متحده، «دارپا» که زیرمجموعه‌ای از پنتاگون است، نقشی پیشگامانه در توسعه فناوری‌های فضایی، از جمله ساختارهای مکان‌یابی جهانی، ایفا کرد. این فناوری‌ها که در ابتدا برای اهداف نظامی طراحی شده بودند، بعداً در دوران ریاست جمهوری بیل کلینتون برای استفاده غیرنظامی نیز مجوز گرفتند.

بیشتر در این باره: دستور کاخ سفید به ناسا برای تدوین «استاندارد زمانی» برای کره ماه

با این حال، توسعه این فناوری‌ها عمدتاً بدون تبلیغات و با تلاش برای پنهان کردن جنبه‌های نظامی آن در زیر چتر اقدامات صلح‌آمیز صورت می‌گرفت. کشورها سعی می‌کردند از اعلام علنی نیات نظامی خود در فضا، حداقل به طور آشکار و مستقیم، خودداری کنند.

و سپس دونالد ترامپ به ریاست جمهوری رسید.

در دوره او بود که دولت آمریکا تعارف را کنار گذاشت و به‌طور رسمی و باافتخار نیروی فضایی آمریکا را به‌عنوان ششمین زیرمجموعه از نیروهای مسلح ایالات متحده تأسیس کرد.

البته این به‌طور ناگهانی و بدون مقدمه اتفاق نیفتاد. پیش از آن، سنای ایالات متحده قانونی را به تصویب رساند که به این کشور حق دفاع و محافظت (از جمله از طریق اقدامات نظامی) از دارایی‌ها و سرمایه‌های خود در فضا، و همچنین منابع استخراج‌شده از اجرام آسمانی و محل استخراج آن‌ها را اعطا می‌کرد. این قانون عملاً مغایر با متن و روح پیمان فضای ماورای جو بود.

مانور نظامی ایالات متحده

اکنون نیروی فضایی آمریکا قصد دارد جهت آمادگی برای مقابله با تهدیدهای احتمالی و در صورت مواجهه با ماهواره‌هایی که ازنظر این نیرو از خود «رفتاری غیرعادی» نشان دهند، رزمایشی را با همکاری دو شرکت خصوصی برگزار کند. در این رزمایش قرار است یک ماهواره در نقش دشمن فرضی به مدار زمین فرستاده شود و ماهواره دومی با دستور نیروی فضایی آمریکا، برای شناسایی و احتمالاً رهگیری آن راهی مدار شود.

این مانور اولین مورد از چنین آزمون‌ها در مدار زمین نیست و قطعاً آخرین آن‌ها نیز نخواهد بود؛ اما انجام رسمی آن از سوی یکی از امضاکنندگان و تأییدکنندگان پیمان فضای ماورای جو، به معنی صدور مجوزی نانوشته برای بقیه است تا آن‌ها نیز بی‌پرده دست به مانورهای نظامی در مدار بزنند.

خطرات بعدی برای زمین

اما واقعیت‌های مکانیک مداری با تصورات رایج از دفاع و اقدامات نظامی زمینی همخوانی ندارد.
در صورت هدف قرار دادن هر ماهواره در مدار زمین، موجی از ذرات و قطعات باقی می‌ماند که بخش قابل توجهی از آنها برای مدت‌های طولانی در مدار زمین باقی می‌مانند و با سرعت‌های بالا، گاه چندین برابر سرعت گلوله شلیک‌شده از تفنگ، به حرکت خود ادامه می‌دهند. قطعات بزرگ‌تر ممکن است به‌طور غیرقابل کنترلی به زمین بازگشته و بر سر مناطق شهری سقوط کنند. ابری که از بقایای ماهواره منهدم‌شده به جا می‌ماند، به موجی تبدیل می‌شود که می‌تواند صدها یا حتی هزاران ماهواره دیگر را در معرض خطر قرار دهد و هر برخورد احتمالی دیگر، تعداد این زباله‌های فضایی خطرناک را به‌طور تصاعدی افزایش می‌دهد.

همین حالا هم، مسئله زباله‌های فضایی یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در فضا، به‌خصوص در مدار نزدیک به زمین، محسوب می‌شود.

زباله‌سازی انسان در فضا

سقوط بقایای احتمالی و برخوردهای بعدی، جان فضانوردان را به خطر می‌اندازد و بسیاری از ماهواره‌های فعال را از بین می‌برد. این ذرات به‌طور تصادفی در فضا پخش می‌شوند و احتمال برخورد آنها با ماهواره‌های خودی نیز قابل توجه است.

چنین روندی در فضا، سطح زمین و همچنین ابزارهای کشوری را که چنین حمله‌ای را انجام داده است، در مدار با خطر مواجه می‌کند. به عبارت دیگر، دفاعی که منجر به نابودی فیزیکی یا از کار انداختن یک ماهواره یا فضاپیما می‌شود، مانند بازی رولت روسی است و هیچ تضمینی وجود ندارد که خود شلیک‌کننده قربانی آن نشود.

نیاز به قانون جدید

مسئله استفاده نظامی از فضا فقط یکی از مواردی است که ضعف ساختار حقوقی فضا را نشان می‌دهد. قانون دهه ۱۹۶۰، اگرچه زیربنای مناسبی به‌شمار می‌رود، اما به‌طور جدی نیاز به به‌روزرسانی و ایجاد تضمین‌هایی برای رعایت آن دارد.

قانونی که نه تنها به حضور نظامی کشورها در فضا می‌پردازد، بلکه بحث‌های مربوط به مالکیت بخش خصوصی و حقوق کشورهای فعال و غیرفعال در این عرصه را نیز به رسمیت شناخته و مورد بحث قرار می‌دهد.

با وجود انبوه قوانین بین‌المللی بر روی زمین، ما با چنین شرایط آشفته‌ای مواجه هستیم. تصور کنید چه اتفاقی رخ خواهد داد وقتی این بازیگران وارد عرصه پرخطر اما بی‌قانون فضا شوند.