سقوط بالگرد ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور پیشین ایران، هم در جمهوری اسلامی و هم سراسر منطقه نوسانات سیاسی به دنبال آورده است، اما تحلیلگران می‌گویند که مرگ رئیسی تغییرات عمده‌ای در سیاست‌های داخلی و خارجی تهران در پی نخواهد داشت.
مراکز اصلی قدرت در ایران یکی علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، است که در تمام امور مهم حکومتی حرف آخر را می‌زند و دیگری سپاه پاسداران است که قدرت زیادی به‌دست آورده. رئیس‌جمهور در ایرانِ جمهوری اسلامی اختیارات محدودی دارد.
حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر در مؤسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیتی، می‌گوید: «مرگ رئیسی به خودی خود تغییر چندانی در سیاست‌های ایران ایجاد نخواهد کرد. به هر حال، رئیس‌جمهور در سلسله‌مراتب قدرت جمهوری اسلامی نفر دوم است و جهت‌گیری‌های راهبردی را رهبر تعیین می‌کند.»
ابراهیم رئیسی در کسوت رئیس‌جمهور از مسئولان سرکوب وحشیانۀ اعتراضات ضد حکومتی سال ۲۰۲۲ در ایران و تشدید قوانین مربوط به حجاب در کشور بود.
کارشناسان می‌گویند که اهمیت واقعی مرگ رئیسی این است که می‌تواند باعث دامن زدن به نزاع قدرت در میان تندروهای جمهوری اسلامی بشود.
بسیاری، ابراهیم رئیسی را فردی می‌دانستند که به‌عنوان رهبر بعدی جمهوری اسلامی در نظر گرفته شده بود. بنابر این، مرگ او می‌تواند برنامه‌های تعیین جانشین برای علی خامنه‌ای را هم پیچیده کند.
ابراهیم رئیسی قبلاً رئیس قوه قضائیه و از دهه‌ها پیش یکی از «یاران» قدیمی خامنه‌ای بوده و اعتقاد بر این بود که خامنه‌ای در حال آماده‌سازی وی به عنوان جانشین خود در منصب رهبری بود.
صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در اندیشکده چتم‌هاوس مستقر در لندن، می‌گوید رئیسی برای این‌که زمام امور را پس از خامنه‌ای در دست بگیرد «کاملأ مناسب» به نظر می‌آمد و حتی زندگی خود را بر اساس الگوبرداری از رهبر ۸۵ ساله جمهوری اسلامی تنظیم کرده بود.
او می‌افزاید که ابراهیم رئیسی «یک کارمند وفادار بود که مایل بود فرمان‌های مقام رهبری را از طریق چندین نهاد به اجرا بگذارد و اکنون هیچ نامزدی را سراغ نداریم که بتواند تمامی مطالبات رهبر را برآورده کند.»
مرگ او اکنون جایی خالی در حکومت به جا گذاشته و طبق قوانین ایران، انتخابات برای پر کردن این خلأ باید طی ۵۰ روز برگزار شود و به همین دلیل، نهاد روحانیت برای یافتن جایگزین مناسب به تکاپو افتاده است.
بیشتر در این باره: میدل‌ایست آی: مذاکرات پنهان ایران و آمریکا بر سر غزه با مرگ رئیسی به خطر میافتدمحمدباقر قالیباف، رئیس مجلس، و غلامحسین محسنی اژه‌ای، رئیس قوه قضائیه، نامزدهای فعلی پیشتاز در این عرصه هستند.
به گفته حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر مؤسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیتی، این‌که چه کسی رئیس‌جمهور بعدی می‌شود، می‌تواند «بر مسیر کلی» تعیین جانشین برای خامنه‌ای «تأثیر قابل توجهی» داشته باشد.
او اضافه می‌کند که «در نتیجه، این امر منجر به تشدید رقابت درونی محافظه‌کاران برای [رئیس‌جمهور شدن] خواهد شد.»
از سویی دیگر، علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران مستقر در بروکسل، می‌گوید که انتخابات آتی می‌تواند فرصتی برای نظام روحانیت فراهم کند تا با برگزاری یک رأی‌گیری نسبتاً رقابتی «مسیر متفاوتی را در پیش بگیرد».
در سال ۲۰۲۱، رئیسی در انتخاباتی که بسیاری آن را متقلبانه می‌دانند، با اختلاف زیاد پیروز انتخابات ریاست‌جمهوری شد. این پیروزی، قدرت تندروها را تثبیت کرد و تسلط بر هر سه قوه حکومت را به دست آنان داد.
علی واعظ به رادیوفردا می‌گوید: «به گمان من، اکنون حکومت تمام کوشش خود معطوف به آماده کردن جانشین برای خامنه‌ای خواهد کرد تا در رأس هرم قدرت شکلی یکدست ایجاد کند و اجازه ندهد هیچ رقیبی وارد این دایره شود.»
روابط بین‌الملل
موضوع تعمیق روابط ایران و روسیه از موضوعاتی است که به نگرانی در غرب دامن زده و مرگ رئیسی بعید است تأثیری بر روند این تعمیق روابط داشته باشد.
ایران پس از حمله فوریۀ ۲۰۲۲ روسیه به اوکراین، هزاران هواپیمای بدون سرنشین به روسیه عرضه کرده است. این پهپادهای معروف به «شاهد»، نقشی کلیدی در این جنگ ۲۷ ماهه ایفا کرده‌اند و روسیه توانسته با این ابزار، شهرهای اوکراین را از راه دور ویران کند و به زیرساخت‌های حیاتی آن کشور ضربه بزند.
ایلیا کوسا، تحلیلگر مؤسسه «آینده» مستقر در کی‌یف، در این زمینه در پیامی در فیس‌بوک نوشت: «بعید است چیزی در روابط بین روسیه و ایران تغییر کند. حداقل تا زمانی که در ایران منصب ریاست‌جمهوری همچنان در دست فردی محافظه‌کار باقی بماند.»
او افزود که سرنوشت همکاری‌های مقطعی تاکتیکی بین روسیه و ایران فقط به یک شخص گره نخورده، بلکه به وضعیت بین‌الملل، روابط بد با غرب و وضعیت هم‌گرایی در سطوح مختلف بستگی دارد.
در مورد مناسبات ایالات متحده و ایران هم که برای دهه‌ها پرتنش بوده، دولت بایدن انتظار هیچ تحول و تغییری را با مرگ رئیسی ندارد.
جان کربی، سخنگوی امنیت ملی کاخ سفید، روز ۲۰ مه به خبرنگاران گفت که وقتی صحبت از سیاست ایران می‌شود، این خامنه‌ای است که «تصمیم‌گیرنده» است، نه رئیس‌جمهور.
کربی گفت: «بنابراین انتظار هیچ تغییری در رفتار ایران نداریم. پس ایرانی‌ها هم نباید انتظار هیچ‌گونه تغییر رویکرد آمریکا در قبال مسئلۀ پاسخگو کردن آن‌ها داشته باشند.»
بیشتر در این باره:
جمهوری اسلامی چطور دوره پس از رئیسی را مدیریت می‌کند؟روند انتخاب رئیس‌جمهور بعدی ایران چیست و نامزدها کیستند؟