آلودگی، استفاده نادرست، سدسازی؛ حال منابع آب ایران خوب نیست
حتی تصور یک روز بدون آب هم ساده نیست. تصوری که البته در چند سال اخیر با جیره‌بندی آب در بعضی از کلان‌شهرها، در ایران عملی شد.
کم‌آبی، بحران آب و خشکسالی، واژه‌هایی هستند که در چند سال اخیر در ادبیات برخی مسئولان زیاد استفاده شده‌اند. کلماتی برای هشدار درباره شرایطی که با خشکی دریاچه‌ها و رودخانه‌های ایران جدی‌تر می‌شود. اختلاف منابع آب دو استان اصفهان و یزد بر سر حوضه آبریز زاینده‌رودکه به خوزستان و چهارمحال و بختیاری رسید و چیزی که آن را فاجعه کارون می‌نامند؛ هیرمند که در مرز با افغانستان همچنان سرشار از اختلاف و مشکل بر سر حق‌آبه به خشکی شرق ایران انجامیده و استان خراسان رضوی که در آستانه خشکسالی است.
دوم فروردین‌ماه، روز جهانی آب است. سازمان ملل خواسته به بهانه نام‌گذاری این روز، همه کشورها برای آگاه‌کردن کردن مردم در مورد مصرف بهینه و درست آب در یک روز یعنی ۲۲ ماه میلادی مارس، به آن اهمیت بدهند.
روز جهانی آب امسال با شعار «آب و انرژی»، امنیت انرژی و استفاده پایدار آب برگزار شد. در گزارشی که سازمان ملل در روز جهانی آب منتشر کرده تاکید شده، نیاز به آب پاک و انرژی درهم تنیده است.
به گفته سازمان ملل، نیاز رو به رشد به آب پاک و انرژی در آینده، می‌تواند بر محیط زیست یا منابع طبیعی محدود بشر تاثیری گسترده و عمیق داشته باشد.
دانیل پیتر لاکس، استاد دانشگاه کُرنل در نیویورک که از پیشگامان مدیریت منابع آب در دنیاست، زیاد به ایران سفر می‌کند.
او شناخت گسترده‌ای از ایران و وضعیت منابع آب ما دارد و می‌گوید با شرایط جغرافیایی ایران، اوضاع منابع آب ما چندان خوب نیست: «ایران در منطقه خشک دنیا قرار گرفته و سهم آب ایران در مقایسه با خیلی از کشورها، ناچیز است. بنابراین با توجه به افزایش جمعیت و تقاضای بیشتر برای آب و غذا، موضوع مدیریت آب برای ایران پراهمیت‌تر و حیاتی‌تر خواهد بود.»
دانیل پیتر لاکس، استاد دانشگاه کورنل در نیویورک و عضو آکادمی ملی علوم آمریکا که زیاد به ایران سفر می‌کند
دانیل پیتر لاکس که از اعضای آکادمی ملی علوم آمریکاست، می‌گوید در سفرهایش به ایران متوجه شده، ایران در زمینه داشتن افراد متخصص و دانش هیچ کمبودی ندارد: «اما مساله این است که برنامه‌ها همیشه آنطوری که باید، اجرا نمی‌شود. البته این شرایط چندان با کشورهای دیگر تفاوت ندارد.»
دانیل پیتر لاکس که او را بیشتر با نام پیت لاکس می‌شناسند، جایزه یک عمر دستاورد را از موسسه منابع آب و محیط زست و انجمن مهندسان عمران آمریکا به دست آورده است. او معتقد است آلودگی آب‌های زیرزمینی در ایران نکته بسیار مهمی است که باید به آن توجه شود: «منابع آب ایران مانند خیلی از کشورهای دیگر به شدت تحلیل رفته و به بحث آلودگی آب زیرزمین توجه نمی‌شود اما باید به این مساله توجه کند چون وقتی شما سفره‌های آب زیرزمینی را آلوده کنید، پاکسازی آن بسیارپیچیده و دشوار است. چالش‌های زیادی وجود دارد و متخصصان زیادی هم در ایران آموزش داده شده‌اند.»
آیا شرایط آب در ایران بحرانی است؟
رئيس ستاد محيط زيست و توسعه پايدار اعلام کرد: با كاهش حدود۳۰ درصدی بارندگی در سال ۹۲ وضعيت منابع آب تهران در شرايط هشدار قرار گرفته است. به گفته او اگر بحران آب مدیریت نشود تبدیل به بحرانی شبیه آلودگی هوا می‌شود که سال‌هاست با آن درگیریم. برخی دیگر از مسئولان، احتمال بروز بحران آب در تابستان ۹۳ را مطرح کرده‌اند.
پیت لاکس، با کلمه «بحران» موافق است: «الان زمان مبارزه با این بحران است. البته بستگی دارد شما بحران را چطور تعریف کنید، اما واضح است که به خاطر افزایش جمعیت و افزایش تقاضا برای آب و غذا، فشار روی منابع آب بیشتر می‌شود و نارضایتی عمومی و فشار سیاسی به وجود می‌آید.»
دلایل شدت‌گرفتن بحران شرایط آب در ایران چیست؟ بعضی از افزایش و توزیع نامناسب جمعیت، استفاده نامتناسب آب در کشاورزی و مدیریت اشتباه در این زمینه یاد می‌کنند.
پیت لاکس می‌گوید: «مسلما یک فاصله بزرگ مدیریتی در زمینه مدیریت تقاضا وجود دارد. برای ما مهندس‌ها خیلی ساده است که به دنبال راه‌حل‌های سازه‌ای باشیم، بتن‌ریزی کنیم و سد‌های بیشتری بسازیم که حجم بیشتری آب برای عرضه داشته باشیم اما این راه‌حل پایداری نخواهد بود. باید توجه بیشتری به بهره‌وری مصرف آب شود. به خصوص در بخش کشاورزی و آبیاری که آب بیشتری مصرف می‌شود.»
او و بسیاری از متخصصان در این شرایط از افزایش بهره‌وری مصرف آب می‌گویند. اما این به چه معناست؟ پیت لاکس از شعاری می‌گوید که مهندسان و متخصصان منابع آب در نظر دارند: «محصول بیشتر به ازای هر قطره آب.»
او می‌گوید: «باید روش‌هایی را که بلدیم برای افزایش بهره‌وری آب پیاده کنیم. در آبیاری باید دقت کنیم که فقط در صورت نیاز آبیاری کنیم و آب را هدر ندهیم. تنها در جا و زمانی که نیاز هست استفاده شود.»
در سالی که گذشت ظاهرا بارندگی خوبی داشتیم اما برخی از کارشناسان می‌گویند سال آبی گذشته، سال متوسطی بوده است.
دریاچه ارومیه و زاینده‌رود قربانی استفاده آب در بالادست
دریاچه ارومیه و زاینده‌رود از معدود بخش‌هایی هستند که از کم‌آبی و بحران آب رنج می‌برند. رنجی که به گفته پیت لاکس یک تراژدی است: «مشکل، استفاده آب در بالادست است. درست است که باران نباریده اما درباره دریاچه ارومیه و زاینده‌رود مشکل این است که نیاز برای آب در بالادست زیاد است. برای همین آب از مسیر رودخانه خارج و استفاده می‌شود. کشاورزان به این آب به شدت وابسته‌اند و اگر آب به کشاورزان نرسد، تولید محصول و غذا مشکل خواهد شد. به علاوه اینکه این کشاورزان شغل‌شان را از دست خواهند داد. بنابراین مشکل بسیار پیچیده‌ای است.»
پیت لاکس که بارها به ایران سفر کرده، از وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه می‌گوید: «ارومیه دریاچه شور بسیار زیبایی است که دیگر آب زیادی در خودش ندارد. من این را یک فاجعه می‌دانم. مساله این نیست که شما بدون دریاچه ارومیه نمی‌توانید زندگی کنید اما چرا باید اجازه داد، باد، نمک‌ها را جابه‌جا کند و مزرعه‌های اطراف را آلوده کند؟ این دریاچه دیگر آبی ندارد اگر دیگر چیزی ته آن باقی مانده باشد. این شرایط کاملا شبیه دریای آرال است.»
متخصصان منابع آب می‌گویند، یکی از مسایل دشوار در این حوزه کاری، اختصاص درست و بهینه آب به نیازهای در حال افزایش است که معمولا در ایران بخش محیط زیست با وجود بزرگ‌ترین رقیب‌اش یعنی کشاورزی، در مواقع بحران و کمبود آب بازنده بوده است. در این رقابت تنگاتنگ منابع محیط زیستی ایران آرام‌آرام سلامتی خودشان را از دست داده‌اند.
آلودگی آب‌های زیرزمینی در ایران جدی گرفته نمی‌شود
پیت لاکس که در دانشگاه‌های دلفت در هلند و وین در اتریش، توسعه و کاربرد اقتصاد، اکولوژی و روش تحلیل زیست‌محیطی را درس می‌دهد می گوید:«در خاورمیانه کشورهای زیادی نیستند که وضعیت خیلی بهتری نسبت به ایران در منابع آب داشته باشند. بیشتر این کشورها از ذخایر قدیمی منابع آب زیرزمینی استفاده می‌کنند که باارزش‌اند و به هیچ‌وجه قابل تجدید نیستند.»
او از چگونگی شیرین‌سازی آب درایران می‌گوید که از دید او خیلی شرایط مطلوبی ندارد و معتقد است به خاطر موقعیت جغرافیایی‌اش چندان نمی‌تواند از گزینه شیرین‌سازی آب دریا استفاده کند: «پاکسازی و استفاده از پسآب روشی است که به نظر می‌رسد در ایران زیاد استفاده نمی‌شود .اما به زودی مجبور می‌شوند به این گزینه رو بیاورند که شاید گزینه قابل مقایسه‌ای با شیرین‌سازی آب باشد.»
ایرانی‌ها عاشق سدسازی‌اند
چند روز پیش اعلام شد، آب ذخیره شده در پشت سدها در ایران به شدت کاهش یافته و مخزن ۶۰ سد در مناطق مختلف ایران کمتر از ۳۰ درصد آب دارد.
پیت لاکس، استاد دانشگاه و پژوهشگر در زمینه منابع آب درباره شرایط سدسازی در ایران می‌گوید: «فکر می کنم ایران رده چهارم را در سدسازی در دنیا دارد. فکر می کنم ایرانی‌ها عاشق سدساختن هستند. سد خوب است و یک روش مناسب برای تغییر زمان و مکان مورد نیاز برای توزیع آب است. اما همچین گزینه‌ای هزینه هم دارد. یک هزینه ثابت این است که ایجاد سد، تبخیر آب را بالا می‌برد، اما به عقیده من باخت بزرگ‌تر این است که وقتی یک سد می‌سازی یک سری نیازهای جدید برای استفاده از آب ایجاد می‌شود. نیازهایی که قبلا وجود نداشتند و من این را درایران دیده‌ام. وقتی آب را ذخیره می‌کنیم پتانسیل بیشتری برای آبیاری و کشاورزی در حاشیه آن سد ایجاد می‌شود. افراد می‌خواهند کشاورزی را در اطراف آن سد توسعه دهند. »
او تاکید می‌کند با وجود اینکه سدسازی برای افزایش محصول خوب است و یک سری مزایای اجتماعی دارد، اما باعث می‌شود آب بدون توجه به سهم اکوسیستم و نیازهای محیط زیستی منطقه مصرف شود.
