آلودگی هوا یکی از مهمترین آسیب‌های زیست محیطی جهان و ایران بوده و از تهدیدهای بزرگ رشد اقتصادی پایدار و خطری دائمی برای سلامت و بهداشت شهروندان جامعه به شمار می آید.
پیامدهای مخرب آلودگی هوا بر سلامت و بهداشت شهروندان که بطور روزمره تجربه میشوند متعدد هستند.
افزایش مرگ و میر، کوتاه شدن میانگین طول عمرو امید به زندگی، کوتاه شدن دوره فعالیت مفید اقتصادی، افزایش مراجعه به مراکز بهداشتی و درمانی و هزینه‌های آن، افزایش تغییرات در عملکرد فیزیولوژیکی بدن به‌ویژه عملکرد تنفسی و قلبی- عروقی از جمله این پیامدهای منفی است که موضوع بررسی‌های گوناگونی بین المللی بوده است.
افزایش مرگ و میر، کوتاه شدن میانگین طول عمرو امید به زندگی، کوتاه شدن دوره فعالیت مفید اقتصادی، افزایش مراجعه به مراکز بهداشتی و درمانی و هزینه‌های آن، افزایش تغییرات در عملکرد فیزیولوژیکی بدن به‌ویژه عملکرد تنفسی و قلبی- عروقی از جمله این پیامدهای منفی است که موضوع بررسی‌های گوناگونی بین المللی بوده است.
چنین آسیب هائی دارای هزینه‌های کلان اقتصادی‌اجتماعی است و اثر آن بر رشد اقتصادی هم منفی است. چه در چارچوب چنین شرایطی بطور کلی کارآمدی منابع تولیدی و بخصوص نیرو کار کاهش یافته و با کاهش افزوده، رشد اقتصادی نیز تنزل میبابد. خطرات وقوع چنین شرایطی برای کشورهای که صادرات نفت منبع اصلی درآمد دولت است و افزایش درآمد آن در کوتاه مدت با تخریب محیط زیست همراه است و همچنین سوختهای فسیلی نیز برای مصرف کننده بالنسبه ارزان تمام میشود، البته بیشتر است.
آلودگی هوا یعنی وجود یک یا ترکیبی از چند آلاینده در هوای آزاد به میزانی که سلامت فرد را به خطر انداخته و دارای آسیب برای سایر جانداران، گیاهان و یا محیط زیست باشد. ذرات معلق در هوا مهمترین آلاینده هوا در شهرهای بزرگ جهان تلقی میشوند.بنا به یکی از بررسی‌های سازمان بهداشت جهانی، به ازای افزایش هر ۱۰ میکروگرم ذرات معلق در هوا، احتمال میزان مرگ و میر بین ۱ تا ۳ درصد افزایش می‌یابد. ذرات معلق در هوا یکی از آلاینده بسیار خطرناک بوده که دارای آسیب‌هایجدی و جبران ناپذیری به ارگانیسم بدن انسان است.
اسیدها، فلزات و گرد و غبار، خاکستر آتشفشانی، دود و خاکستر آتش سوزی ها، سیستم خای گرم کننده منابع خانگی و تجاری، زباله سوزها از جمله مهمترین منابع ذرات معلق در هوا هستند. آلودگی هوا یکی از آسیب‌های زیست محیطی نسبتا با سابقه ایران ایران به شمار امده و اینک در بسیاری از شهرها از جمله تهران، اهواز، سنندج، مشهد، اصفهان میزان آلودگی به سطح خطرناکی رسیده است.
در این میان، وضعیت شهر اهواز به مرحله بسیار خطرناکی رسید. در سال ۲۰۱۱ سازمان بهداشت جهانی گزارشی را در خصوص آلودگی هوا در شهرهای جهان منتشر کرد که بنا به آن میزان حداقل آلودگی خطرناک ۲۰ میکروگرم در هر مترمکعب در سال تعیین شده بود. میزان سالانه آلودگی هوا در شهر اهواز در همان سال ۳۷۲میکروگرم در هر مترمکعب اعلان شد و این شهر به عنوان آلوده‌ترین شهر در میان ۱۱۰۰معرفی شد.
تازه‌ترین یافته‌های پیامدهای آلودگی هوا در ایران
بر اساس گزارشی که به تازگی از سوی بانک جهانی و موسسه اندازه گیری و ارزیابی بهداشت(۱) تحت عنوان هزینه آلودگی هوا منتشر شده است،
آلودگی هوا در سال ۲۰۱۳ به مرگ بیش از ۵.۵ میلیون نفر در جهان انجامیده و بیش از ۵ تریلیون دلار برای اقتصاد جهانی هزینه بر میدارد. همچنین بنا به این گزارش آلودگی هوا پس از سیگار، رژیم غذایی و چاقی چهارمین عامل مرگ و میر زودرس در جهان ارزیابی شده است.
مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در ایران، در سال ۱۹۹۰ میلادی هفده هزار نفر در سال بوده که با افزایشی قابل توجه در سال ۲۰۱۳ به بیش از ۲۱ هزار نفر در سال رسید.
یافته‌های مربوط به ایران در این گزارش نیز قابل توجه است. در سال ۱۹۹۰ میزان سالانه آلودگی هوا ۲۸.۶۴ میکروگرم در هر مترمکعبگزارش شده اما در سال ۲۰۱۳ به ۳۱.۸۹ افزایش یافته است. پیامدهای این افزایش آلودگی را میتوان در افزایش آمار مرگ و میر مشاهده کرد.
مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در ایران، در سال ۱۹۹۰ میلادی هفده هزار نفر در سال بوده که با افزایشی قابل توجه در سال ۲۰۱۳ به بیش از ۲۱ هزار نفر در سال رسید.
در همین راستا، در سال۱۹۹۰ هزینه‌های زیان ناشی از آلودگی هوا برای ایران تقریبا سیزده میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار (معادل ۲.۴۴ درصد تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت بر مبنای شاخص برابری قدرت خرید) برآورد شده است که در سال ۲۰۱۳ به بیش از دو برابر یعنی سی میلیارد و ۵۹۹ میلیون دلار(معادل ۲.۴۸ درصد تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت بر مبنای شاخص برابری قدرت خرید) افزایش یافت.
نسبت هزینه‌های ناشی از آلودگی به تولید ناخالص ایران نسبت به میانگین کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال افریقا بالاتر است. مقایسه تلفات بازده کار ایران نشان میدهد بین سالهای یاد شده(۱۹۹۰-۲۰۱۳) این شاخص بهبود یافته است از میانگین کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال افریقا کمتر شده است.
در مجموع سه شاخص از چهار شاخص‌های اندازه گیری تاثیرات آلودگی هوا بر اقتصاد منفی بوده است و عملکرد مناسبی را به نمایش نمی گذارد. در سطح جهانی، بنا به همین گزارش ، طی دوره مورد بررسی(۱۳۹۰-۲۰۱۳) میزان آلودگی هوا‌بخصوص در کشورهای در حال توسعه- بیشتر شده و پیامدهای منفی آن همچون میزان مرگ‌ومیرهای زودرس ناشی از آن نیز افزایش یافته است. همچنین بنا به همین گزارش، آلودگی هوا در کشورهای در حال توسعه بیشتر از کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته است.
ختم کلام
بر پایه مبانی پذیرفته شده اقتصاد محيط‌زيست، ارتباط تنگاتنگي میان نظام اقتصادی و محيط‌زيست وجود دارد و رشد اقتصادی پایدار مشروط به استفاده بهینه از منابع زیست محیطی نظیر هوا است. چه منابع زیستمحیط محدود بوده، روند بازیافت آنها بسیار طولانی و با گسترش فعاليت‌هاي توليدي از كيفيت اين‌گونه منابع كاسته مي‌شود. بنابراین رشد اقتصادی اگر با رعایت روشهای مناسب و رعایت محیط زیست همراه نباشد متزلزل بوده و نمی تواند پایدار باشد. به همین دلیل مشکل آلودگی هوا اینک به یکی از چالشهای اصلی کشورها به شمار می آید.
کشورهای جهان همزمان با تلاش در چارچوب مرزهای خود، مسائل و مشکلات آلودگی هوا را در عرصه بین المللی هم دنبال می کنند.
در چارچوب اقتصاد نفتی و رانتی ایران عوامل گوناگونی به شکل فعال در کار الودگی محیط زیست و بخصوص آلودگی هوا هستند. نخست آنکه، افزایش درآمد دولت که متکی بهره کشی و رانتبری از طبیعت است مشوق لازم را برای تخریب محیط زیست و آلودگی هوا فراهم می کند. افزون بر این مصرف کنندگان سوخت نیز به دلیل ارزانی نسبی آن –هر چند ناخواسته- در آلودگی هوا نقش فعالی را بازی می کند. در این میان- در فقدان مدیریت و برنامه بلند مدت- عوامل طبیعی و اقلیمی نیز در آلودگی هوا موثرند. دولت میتواند با تدوین مقررات و بهینه کردن کارکرد دستگاه اداری، تا حدی به کاهش آلودگی هوا کمک کند. تجربه نشان داده که تلاش سازمانهای مردم نهاد و جامعه مدنی بسیار فراگیرتر و پایدارتر از اقدامات دولت است.
1-The World Bank and Institute for Health Metrics and Evaluation
University of Washington, Seattle
