ساکنان روستای «توت» در يکی از نواحی کوهستانی جنوب ولايت تاشکند که کشاورز و دامپرور هستند از دیرباز برای آب آشامیدنی، آبیاری و پرورش دام به آب رودخانه «شووزسوی» وابسته بودند.
اما به گفته ساکنان روستا، این رودخانه که از کوهستان‌های قرقیزستان سرچشمه می‌گيرد و به رودخانه «آنگرن» در ناحیه تاشکند می‌پیوندد، در تابستان ۲۰۱۸ کم‌آب شد.
یکی از ساکنان اين روستا که در دامنه‌های جنوبی کوهپایه‌های «شووزسری» قرار دارد، به بخش ازبکی رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفت: «مزارع و باغ‌های ما خشک شد. مجبور شدیم از روستاهای اطراف آب بخریم.»
دلیل کاهش آب رودخانه برای ساکنان منطقه روشن بود. حدود ۱۸ کیلومتر بالاتر در مسیر حرکت این رودخانه یک سد و درياچه ساخته شده بود. یکی از ساکنان روستا افزود که در کنار این سد یک «شهر کوچک» در حال احداث بود و صدها کارگر در آنجا مشغول کار بودند.
این «شهر کوچک» در حقیقت اقامتگاه ییلاقی بزرگی است که تحقیقات گسترده بخش ازبکی رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی نشان می‌دهد در یک منطقه حفاظت‌شده و برای شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان ساخته شده است.
این مجموعه ییلاقی، شامل باند فرود هلی‌کوپتر و يک ویلای مجلل که در یکی از مناطق ممنوعه پرواز واقع شده با پنهانکاری و به شکل مرموزی ساخته شده است. کارگران ساختمانی شاغل در این طرح می‌گویند تلفن موبایل آنها قبل از ورود به محل کار ضبط می‌شد و نیروهای امنیتی از نزدیک شدن مردم به محل جلوگیری می‌کند.
آب بند یا سدی که در جوار این مجموعه ییلاقی ساخته شده نیز به همان اندازه مرموز است و ساکنان روستای «توت» می‌گويند از اوایل تابستان سال ۲۰۱۸ منبع تأمین آب مورد نیاز آنها را به شدت کاهش داده است.
گزارشگران تاکنون فقط توانسته‌اند یک مدرک رسمی را پیدا کنند که طرح اقتصادی یک شرکت مقاطعه کار دولتی است و در آن به احداث این سد مشخصاً اشاره شده است. این مدرک نشان می‌دهد که سد بر اساس فرمان شوکت میرضیایف برای توسعه نیروگاه‌های آبی احداث شده است. این فرمان از چندین طرح نام می‌برد ولی به احداث سد روی رودخانه «شووزسوی» هيچ اشاره‌ای نمی‌کند.
اما تحقیقات بخش ازبکی رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی شواهدی پیدا کرده که ثابت می‌کند افراد و شرکت‌های فعال در این پروژه همان عواملی هستند که سد «سردآبا» را ساخته‌اند. ويران شدن بخشی از دیواره این سد و سرریز شدن آب در ماه مه ۲۰۲۰، حداقل شش قربانی به جا گذاشت و حدود ۷۰ هزار نفر از ساکنان ناحیه سیردریا را بی‌خانمان کرد.
از روی مدارک و اسناد علنی نمی‌توان مشخص کرد که خطرات پروژه احداث سد روی رودخانه «شووزسوی» با چه دقتی بررسی شده، ولی دو منبع گفتند که این سد در سال ۲۰۱۹ نشت کرده است.
یک کارشناس بین‌المللی بهره‌برداری از منابع آب که روی آسیای میانه هم کار کرده، به بخش ازبکی رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفت: «چنین طرحی محیط طبیعی منطقه را به شدت مختل می‌کند». او که حاضر نشد نامش در این گزارش قید شود، افزود: «قبل از احداث چنین سازه‌ای در مسیر رودخانه یک مطالعه دقیق در مورد پیامدهای اجتماعی و زیست محیطی آن باید صورت بگیرد و تمامی خطرات احتمالی و آسیب‌هایی که ممکن است به منطقه وارد کند باید به دقت بررسی شود.»
تمامی افرادی که برای تهیه این گزارش با ما گفت‌وگو کرده‌اند به دلیل نگرانی از اعمال فشار حکومت و یا کارفرمایان حاضر نشدند نامشان در گزارش قید شود.
دفتر ریاست جمهوری و شرکت راه‌آهن دولتی ازبکستان که مدیریت منطقه حفاظت‌شده‌ای را که مجموعه ییلاقی و سد در آن جا ساخته شده، برعهده دارد به درخواست ما برای اظهار نظر در این مورد پاسخ ندادند.
چندین منبع از جمله کارگران ساختمانی و مقامات دولتی به بخش ازبکی رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفتند که ساخت و ساز مجموعه ییلاقی «شووزسوی» و سد اطراف آن در سال ۲۰۱۷ آغاز و تکمیل آن سه سال طول کشید.
با وجود مسدود بودن جاده‌های منتهی به منطقه و کنترل امنیتی شدید در اطراف آن، تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند که اظهارات این منابع در مورد زمان آغاز و تکمیل ساخت و ساز درست است.
تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند که احداث ساختمان سد قبل از ژوئیه ۲۰۱۷ شروع شده و دریاچه‌ای که با آب این سد ساخته شده در اوایل آوریل ۲۰۱۸ پر شده است.
یک ماه بعد از این تاریخ عبدالله عارف‌اف، نخست‌وزیر ازبکستان رسما دستور ایجاد منطقه حفاظت شده «اوگان چاتکال» به وسعت ۴۳ هزار هکتار را صادر کرد که مجموعه ییلاقی و دریاچه در آن واقع شده‌اند و مدیریت این منطقه را به شرکت راه‌آهن دولتی سپرد. آچیلبای راماتوف که در آن مقطع رئیس شرکت راه‌آهن بود اکنون معاول اول نخست‌وزیر ازبکستان است.
به گفته ساکنان روستای «توت» چند ماه پس از تکمیل ساختمان سد و پر شدن دریاچه آن، آب رودخانه‌ای که زندگی آنها به آن وابسته است کاهش یافت. یکی از ساکنان روستا گفت: «از سال ۲۰۱۸ آنها فقط یک یا دو بار اجازه داده‌اند که آب رودخانه به سمت روستای ما جاری شود. علاوه بر این، ملاکان بزرگ در بالای مسیر بخش زیادی از آب را می‌بردند و چیزی به ما نمی‌رسید.»
چندین نفر از روستاییان گفتند که از این وضعیت به نهادهای محلی شکایت کرده‌اند. یکی از ساکنان روستا افزود: «با وجود شکایت مردم به سطوح مختلف ادارات دولتی محلی آنها نتوانستند آب را به رودخانه برگردانند».
یک منبع مطلع از طرح ساخت‌وساز در «شووزسوی» در گفت‌وگو با ما ادعا کرد که مغز متفکر احداث این سد و دریاچه عبدالغنی سنگینف، یک سناتور متمول و از نزدیکان شوکت میرضیایف، بوده که مدیر شرکت دولتی «ازبک هیدرو انرگو» است.
این منبع افزود که هدف اصلی احداث دریاچه، زیبا کردن محیط اطراف مجموعه ییلاقی رئیس‌جمهور ازبکستان بود. گزارشگران ما به طور مستقل نتوانسته‌اند صحت این ادعا را تأیید کنند. این منبع افزود: «یک اسکله اضافی در حاشیه دریاچه برای پیاده‌روی و لذت بردن از چشم‌انداز منطقه ساخته شده است.»
تصاویر ماهواره‌ای ژوئیه ۲۰۱۹ نشان می‌دهند که یک بنای ظاهراً مسکونی و سازه دیگری شبیه به اسکله، در ساحل جنوبی دریاچه قرار دارد. محل این بنا با نقطه‌ای که -به گفته این منبع- یک ویلای مخصوص شکار است، حدود ۳۰۰ متر فاصله دارد.
کارشناس خارجی منابع آب که تجربه کار در آسیای میانه دارد، گفت از چنین دریاچه‌ها و آب‌بندهایی می‌توان برای آبیاری، تأمین آب آشامیدنی، تولید برق و جبران منابع آب زیرزمینی استفاده کرد. او افزود: «احداث چنین دریاچه‌ای را نمی‌توان صرفاً برای مصارف تفریحی توجیه کرد. چنین دریاچه‌ای باید مصارف اجتماعی و عمومی داشته باشد و این بسار مهم‌تر از هر نکته دیگری است.»
دریاچه‌ای بدون نام
از احداث این سد و دریاچه در جوار مجموعه ییلاقی «محرمانه» بیش از دو سال می‌گذرد. ولی گزارشگران ما در تحقیقات خود فقط یک مدرک رسمی پیدا کرده‌اند که به نام و محل این دریاچه اشاره دارد.
«گیدروماکسوس گوریلیش» یکی از شرکت‌های دولتی و زیر مجموعه «ازبک هیدرو انرگو» در یکی از اسناد سال ۲۰۱۹ خود به ساخت دریاچه «شووزسوی» به عنوان یکی از پروژه‌های مهم خود در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ اشاره می‌کند.
از این سند چنین برمی‌آید که احداث این دریاچه یکی از طرح‌هایی بوده که براساس دستور شوکت میرضیایف در ماه مه ۲۰۱۷ برای توسعه شبکه نیروگاه‌های آبی اجرا شده است. اما نام دریاچه «سووزسوی» مشخصاً در این سند قید نشده است.
شرکت «گیدرو ماکسوس گوریلیش» در این سند قید می‌کند که براساس فرمان شخص ریاست جمهوری که در فوریه ۲۰۱۸ صادر شده، توانسته است برای خرید تجهیزات و ماشین آلات مبلغی حدود ۱.۱ میلیون دلار وام بگیرد. طبق همان فرمان ریاست جمهوری حدود ۶۰ میلیون دلار از صندوق بازسازی و توسعه ملی ازبکستان در قالب اعتبار به شرکت «ازبک هیدرو انرگو» پرداخت شد.
یکی از سه مقام ارشد حکومتی که برای نظارت بر اجرای این فرمان تعیین شدند عبدالغنی سنگینف، مدیر شرکت دولتی«ازبک هیدرو انرگو» و یکی از سناتورهای متمول ازبکستان است. به ادعای یکی از منابعی که با ما گفت‌وگو کرده او مبتکر احداث سد و دریاچه در جوار مجموعه ییلاقی «شووزسوی» است.
آقای سنگینف حاضر نشد به درخواست ما برای اظهار نظر در این مورد پاسخ دهد. شرکت «ازبک هیدرو انرگو» که طبق اسناد رسمی مقاطعه‌کاران و شرکت‌های زیرمجموعه آن در ساختن سد مشارکت داشته‌اند هرگونه ارتباطی با احداث این دریاچه را تکذیب کرد.
شرکت «ازبک هیدرو انرگو» روز ۲۲ فوریه در پاسخ به سؤالات بخش ازبکی رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی در یک ایمیل گفت: «شرکت ما در ساخت و ساز سد و دریاچه شووزسوی دخیل نبوده و از هدف اجرای این پروژه اطلاع ندارد. شرکت ما مسئول ساخت این طرح نبوده و در آن مشارکت نکرده است. مایلیم یادآوری کنیم که ما در عملیات و مدیریت این دریاچه نيز هیچگونه دخالتی نداریم.»
اما اسناد علنی شرکت‌های اقتصادی در ازبکستان نشان می‌دهند که همزمان با تکمیل طرح دریاچه «شووزسوی» در تابستان ۲۰۱۸ شرکت «ازبک هیدرو انرگو» و زیرمجموعه‌های آن و یک شرکت مقاطعه‌کاری خصوصی متعلق به پسر آقای سنگینف تعداد زیادی قرارداد امضا کرده‌اند.
عبدالغنی سنگینف، یکی از افراد بانفوذ در طراحی و احداث نیروگاه‌های آبی است. اسلام عبدالرحمانف، پسر کوچک او نيز سهامدار اصلی یک شرکت خصوصی به نام «توپالنگ اچ پی دی» است.
چندین منبع از جمله فردی که در این زمینه اطلاعات دقیقی دارد به بخش ازبکی رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی گفتند که شرکت تأسیسات آبی «توپالنگ» این سد و دریاچه را ساخته است. این شرکت در عین حال سازنده سد «سردآبا» است که در ماه مه ۲۰۲۰ بخشی از ديواره آن فروريخت. شرکت تأسیسات آبی «توپالنگ» یکی از زیرمجموعه‌های شرکت خصوصی متعلق به اسلام عبدالرحمانف است.
گزارش سالانه شرکت «ازبک هیدرو انرگو» به مدیریت آقای سنگینف در سال ۲۰۱۸ مشخصاً از پروژه احداث سد و دریاچه در مجموعه ییلاقی شوکت میرضیایف نام نمی‌برد. ولی به امضای پنج «قرارداد وام» با شرکت مالی «توپالنگ اچ پی دی» در مه ۲۰۱۸ اشاره می‌کند، دقیقاً همان تاریخی که تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند این دریاچه پر از آب شد.
نام «توران بانک» که طبق دستور ریاست جمهوری قرار شد حدود ۶۰ میلیون اعتبار در اختیار «ازبک هیدرو انرگو» قرار دهد در قراردادهای مذکور به عنوان یکی از ضامن‌های وام قید شده است.
اسناد نشان می‌دهند که رقم این وام‌ها حدود ۳۳ میلیون دلار بوده است. شرکت‌های «ازبک هیدرو انرگو» و «توپالنگ اچ پی دی» به درخواست ما برای اظهار نظر در این زمینه پاسخ ندادند.
رقم وام‌ها با ارزیابی یک منبع مطلع از هزینه کلی احداث دریاچه انطباق دارد. به گفته او این طرح برای بودجه دولت ازبکستان حدود ۲۰۰ میلیون سوم، واحد پول کشور، هزینه داشته که تقریباً معادل ۳۰ میلیون دلار است.
یکی از مدیران شرکت «ازبک هیدرو انرگو» نیز در نوامبر گذشته به یکی از فعالان مدنی در تاشکند گفت که این دریاچه توسط شرکت تأسیسات آبی «توپالنگ» ساخته شده است.
در همان روزی که شرکت «ازبک هیدرو انرگو» با شرکت مالی «توپالنگ اچ پی دی» پنج قرارداد بدون مشخص کردن اهداف آنها امضا کرد، قراردادی نیز با «گیدرو ماکسوس گوریلیش» امضا کرده که تنها شرکتی است که گزارشگران ما در اسناد علنی آن اشاره مشخص به نام دریاچه «شووزسوی» را پیدا کرده‌اند.
این قرارداد مربوط به یک وام پنج میلیون دلاری است که دلیل آن قید نشده است. طبق گزارش سالانه شرکت «ازبک هیدرو انرگو» در این قرارداد نیز «توران بانک» ضامن وام است.
ارزش مجموع قراردادهایی که «ازبک هیدرو انرگو» همزمان با پایان ساخت و ساز دریاچه «شووزسوی» در سال ۲۰۱۸ با «توپالنگ» و «گیدرو ماکسوس گوریلیش» امضا کرده، حدود ۳۱۰ میلیارد سُوم ازبکستان (معادل ۳۸.۷ میلیون دلار) است.
ولی با توجه به اینکه در هیچیک از این قراردادها مشخصات خدمات ارائه شده در ازای وام قید نشده است با قطعیت کامل نمی‌توان گفت که این قراردادها مربوط به سد و دریاچه «شووزسوی» هستند.
یک سخنگوی وزارت منابع آب ازبکستان که مدیریت تمامی دریاچه‌ها و کانال‌های آبی کشور را برعهده دارد، به یک خبرنگار گفت که دریاچه «شووزسوی» در حوزه مسئولیت این وزارتخانه نیست.
سخنگوی این وزارتخانه در پاسخ کتبی خود گفت: «ما در ناحیه تاشکند دو دریاچه داریم، دریاچه تاشکند و دریاچه آهنگران. در صورت لزوم می‌توانیم در مورد این دو دریاچه اطلاعات لازم را در اختیارتان قرار دهیم.»
جستجو در وب‌سایت‌های وزارت منابع آب و اداره نقشه‌برداری ازبکستان در مورد دریاچه «شووزسوی» به هیچ نتیجه‌ای نرسید.
در گزارش‌های سال ۲۰۲۰ سازمان ملل و کمیسیون اقتصادی اروپا در خصوص فعالیت‌ها و طرح‌های زیست محیطی در ازبکستان نیز به این دریاچه هیچ اشاره‌ای نشده است.
این گزارش که براساس اطلاعات ارائه شده از سوی دولت ازبکستان تنظیم شده می‌گوید وزارت منابع آب در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ هیچ جواز ویژه‌ای برای بهره‌برداری از منابع آب صادر نکرده است. این بازه زمانی دقیقاً دوره ساخت‌وساز سد و دریاچه «شووزسوی» است.
فردی که خود را حسابدار ارشد شرکت تأسیسات آبی «توپالنگ» معرفی کرد، اخیراً به یک خبرنگار ما گفت که این شرکت «مقاطعه‌کار کلی» طرح احداث این دریاچه بوده ولی هرگونه پرسشی در این زمینه را به اداره تأسیسات شرکت راه‌آهن دولتی ارجاع داد.
این فرد که خود را هیئت مراد حسنوف معرفی کرد در گفت‌وگو تلفنی با خبرنگار ما افزود: «این اداره مالک تأسیسات است. ولی مطمئن نیستم که به شما اطلاعات بدهند چون پروژه بسیار استراتژیکی است.»
وقتی از او سؤال شد که منظور از «پروژه بسیار استراتژیک» چیست در پاسخ گفت: «نمی‌توانم این چیزها را به شما بگویم.»
تشابه با پروژه سد «سردآبا»
فردی که از ساخت‌وساز سد و دریاچه «شووزسوی» بازدید کرده، مدعی است که اسناد رسمی مربوط به این طرح را دیده که نشان می‌دهند ارتفاع دیواره سد حدود ۷۰ متر و ظرفیت دریاچه حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون متر مکعب است. ولی خبرنگاران ما به طور مستقل نتوانسته‌اند صحت این اطلاعات را تأیید کنند.
دو منبع جداگانه به بخش ازبکی رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفته‌اند که این سد در سال ۲۰۱۹ ترک برداشته و نشت کرده است.
یکی از این منابع با اشاره به ویران شدن بخشی از سد «سردآبا» در ماه مه ۲۰۲۰ که حداقل شش قربانی به جا گذاشت و ده‌ها هزار نفر را بی‌خانمان کرد گفت: «نشت دیواره سد شووزسوی قبل از حادثه سردآبا و در حقیقت هشداری بود برای آنچه که در ماه مه اتفاق افتاد.»
ساکنان روستای «توت» در ۱۸ کیلومتری دامنه‌های جنوبی مجموعه ییلاقی و سد «شووزسوی» می‌گویند احداث این دریاچه تنها عاملی نیست که روند معمولی زندگی آنها را مختل کرده است.
آنها می‌گویند برای تعریض جاده‌های منتهی به اقامتگاه ییلاقی رئیس‌جمهور ازبکستان ده‌ها خانه را ویران کرده و برای تأمین زمین مورد نیاز این پروژه مراتع آنها را مصادره کرده‌اند.
یکی از ساکنان اين روستا گفت: «تنها منبع واقعی درآمد ما دامپروری است و با مصادره مراتع این منبع درآمد را از ما غصب کرده‌اند.»
