ماهنامۀ بریتانیایی سایت‌اندساند، که از نشریات معتبر سینمایی دنیاست، در شمارۀ ویژۀ تابستان ۲۰۲۱ لی‌لی امیرارجمند، نخستین مدیر و از بنیانگذاران کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ایران، را در فهرست صد قهرمان پنهان تاریخ سینما قرار داد.
این نشریه در مطلب ویژه‌ای افراد برگزیده را چهره‌هایی تأثیرگذار در شکل‌گیری تاریخ فیلمسازی توصیف کرده که نام‌شان به‌اندازۀ اهمیت اقدامات‌شان مطرح نشده است.
در مطلبی که احسان خوشبخت برای معرفی خانم امیرارجمند در سایت‌اندساند نوشته، از او به‌عنوان یکی از معماران کلیدی سینمای ایران یاد کرده و نوشته است که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان پس از تأسیس در اوایل دهۀ چهل شمسی، «خانۀ تولید بی‌عیب‌ونقص محصولات فرهنگی ممتاز» بود.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان دی ماه سال ۱۳۴۴ به‌ریاست شهبانو فرح پهلوی، ملکه پیشین ایران، و مدیریت لی‌لی امیرارجمند آغاز به کار کرد و با تشکیل شبکه‌ای گسترده از کتابخانه‌ها، تبدیل به یکی از مهم‌ترین مراکز آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان و تولید محصولات فرهنگی مربوط به آن‌ها در ایران شد.
اولین فعالیت‌های مرتبط با سینما در کانون، برگزاری جشنوارۀ فیلم‌های کودکان و نوجوانان از سال ۱۳۴۵ بود که در آن فیلم‌های مربوط به کودکان و نوجوانان از سراسر دنیا انتخاب و نمایش داده می‌شد. ۱۲ دوره از این جشنواره به دبیری چهره‌هایی چون هژیر داریوش، پرویز فتوره‌چی، پرویز دوایی و فریدون معزی مقدم تا سال ۱۳۵۶ برگزار شد.
جشنوارۀ فیلم‌های کودکان و نوجوانان زمینه‌ساز راه‌اندازی بخش سینمایی کانون شد؛ بخشی که از سال ۱۳۴۸ به مدیریت فیروز شیروانلو آغاز به کار کرد.
چهار سال پیش از آن در سال ۱۳۴۴ آقای شیروانلو که از دانشجویان فعال با تفکرات چپ در خارج از ایران بود، به‌اتهام اطلاع از طرح رضا شمس‌آبادی برای ترور محمدرضا شاه پهلوی، همراه افراد دیگری چون پرویز نیکخواه بازداشت شده و پس از گذشت نزدیک به یک سال و نیم از زندان آزاد شده بود.
فیروز شیروانلو پس از آزادی شرکتی به نام نگاره را در زمینه طراحی و تبلیغات تأسیس کرده بود و افرادی چون احمدرضا احمدی، عباس کیارستمی و فرشید مثقالی در آن فعالیت می‌کردند. همین افراد با پیوستن آقای شیروانلو به کانون رفتند.
سرمایۀ ایجاد مرکز سینمایی کانون از محل درآمد نمایش‌های سیرک مسکو در ایران تأمین شد که زیر نظر کانون برگزار شد. با این سرمایه تجهیزاتی برای کانون خریده شد و سه نام مهم و معتبر سال‌های بعد سینمای ایران اولین فیلم‌هایشان را در کانون ساختند. عباس کیارستمی «نان و کوچه»، بهرام بیضایی «عمو سیبیلو» و محمدرضا اصلانی «بد بده» را ساختند؛ فیلم‌هایی که هرکدام واجد ارزش‌هایی قابل‌توجه با زمینه‌های کاملاً متفاوت نسبت به فضای فیلمسازی آن زمان بودند.
لی‌لی امیرارجمند در گفت‌وگویی با تلویزیون اندیشه در سال ۱۳۸۹ گفت که فیلم «نان و کوچه» را پس از آن‌که به‌توصیۀ فیروز شیروانلو دید، برای افتتاحیۀ پنجمین دورۀ جشنوارۀ فیلم‌های کودکان و نوجوانان انتخاب کرد.
نمایش هر سه فیلم همراه با چند فیلم انیمیشن دیگر (ساخته‌هایی از فرشید مثقالی و آراپیک باغداساریان) در جشنواره فیلم‌های کودکان و نوجوانان با استقبال روبه‌رو شد و باعث گسترش دامنۀ فعالیت‌های کانون در زمینۀ ساخت فیلم شد.
همزمان ارتباط‌هایی با مراکز فرهنگی مشابه در کشورهای دیگر و نیز نهادهای بین‌المللی فعال در امور فرهنگی مانند یونسکو برقرار شد که حاصل آن برقراری نشست‌هایی در زمینۀ ساخت فیلم برای کودکان و نوجوانان و ایجاد مرکزی برای توزیع فیلم در ایران زیر نظر یونسکو بود.
فعالیت‌های سینمایی کانون با جذب افراد علاقه‌مند دیگر گسترش یافت و چهره‌های دیگری چون ابراهیم فروزش نیز به مدیریت بخش سینمایی آن اضافه شدند.
اقدام مهم دیگر، همزمان با تجهیز هرچه بیشتر استودیوها و تأسیسات فنی مرکز اصلی فیلمسازی کانون، تأسیس بخش‌هایی چون ساخت فیلم‌های آموزشی کوتاه (زیر نظر عباس کیارستمی) و تشکیل مرکز تجربیات نقاشی متحرک برای ساخت فیلم‌های انیمشین بود.
سال ۱۳۵۰ ناصر تقوایی فیلم کوتاه «رهایی» را در کانون ساخت و همزمان روند ساخت فیلم‌های انیمیشن در کانون با ساخته‌هایی از مرتضی ممیز، نورالدین زرین‌کلک و علی‌اکبر صادقی ادامه یافت. عباس کیارستمی تجربیاتش را با ساخت فیلم‌های دیگری چون «زنگ تفریح»، «تجربه» و «رنگ‌ها» ادامه داد.
بهرام بیضایی فیلم تحسین‌شدۀ «سفر» را در سال ۱۳۵۱ برای کانون ساخت و چهره‌های دیگری چون سهراب شهیدثالث، رضا علامه‌زاده، امیر نادری، شاپور قریب و اسفندیار منفردزاده به ساخت فیلم کوتاه در کانون پرداختند. حتی مسعود کیمیایی، که با ساخت فیلمی چون «قیصر» از جریان‌سازان موج نو سینمای ایران بود، در کانون دو فیلم کوتاه «اسب» و «پسر شرقی» را ساخت.
مدیریت کانون با ایجاد فضایی آزاد و مهیا برای طیف‌های فکری مختلف بدون اعمال‌نظرهای محدودکننده امکان فعالیت برای بسیاری از افرادی مهیا کرد که حتی برخی از آن‌ها از مخالفان حکومت پیشین ایران محسوب می‌شدند.
فعالیت مهم دیگری که در کانون انجام شد، تشکیل کارگاه‌هایی در کتابخانه‌های این نهاد برای آموزش فیلمسازی آماتوری سوپر ۸ به کودکان و نوجوانان فعال در آن کتابخانه‌ها بود. این بخش که زیر نظر اسفندیار منفردزاده فعالیت می‌کرد، افرادی آشنا به تکنیک سینما را به عنوان مربی فیلمسازی به کتابخانه‌های کانون می‌فرستاد و آن‌ها به کودکان و نوجوانان تکنیک سینما و شناخت فیلم را تدریس می‌کردند و در ساختن فیلم به آن‌ها کمک می‌کردند. این اقدام گروه بسیار زیادی از نام‌های معتبر سال‌های بعد سینمای ایران را تربیت و معرفی کرد؛ محمدعلی طالبی، فاطمه معتمدآریا، حمید جبلی، ایرج طهماسب و حسن حسندوست از جمله آن‌ها هستند.
تا سال ۱۳۵۷ بیش از صد فیلم در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تولید شد که با نمایش در بسیاری از جشنواره‌های سینمایی در سراسر دنیا جوایز معتبری چون جایزۀ بزرگ جشنوارۀ بین‌المللی کودکان ونیز (برای «رهایی» تقوایی)، جایزۀ بزرگ جشنوارۀ مسکو (برای «سفر» بیضایی)، پلاک طلایی جشنوارۀ شیکاگو (برای «هفت‌تیرهای چوبی» قریب)، و جایزۀ ویژۀ جشنوارۀ تسالونیکی (برای «دنیای دیوانۀ دیوانۀ دیوانه» زرین‌کلک) به دست آوردند.
سایت‌اندساند در انتهای نوشته‌اش دربارۀ لی‌لی امیرارجمند نوشته است که انقلاب ۵۷ هرچند به دوران مدیریت امیرارجمند در کانون و زندگی او در ایران پایان داد، اما کانون تا چند سال همچنان مهم‌ترین شبکۀ آموزش سینما برای کودکان بود.
پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ با وجود اعمال تغییرات گسترده‌ای در ساختارهای مدیریتی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، این نهاد به‌ویژه در دهۀ ۶۰ تعدادی از مهم‌ترین فیلم‌های بعد انقلاب سینمای ایران را تولید کرد.
عباس کیارستمی در سال‌های ابتدایی بعد از انقلاب به ساخت فیلم‌های کوتاه و مستند برای این نهاد پرداخت و بعد با فیلم‌هایی چون «خانۀ دوست کجاست»، «مشق شب» و «کلوزآپ، نمای نزدیک» روند موفقیت‌های بین‌المللی‌اش را آغاز کرد.
بهرام بیضایی هم برای کانون «باشو، غریبه کوچک» را ساخت که چهار سال توقیف شد. فیلم‌های «دوندۀ» امیر نادری و «کلید» ابراهیم فروزش هم از فیلم‌های شاخصی هستند که بعد از انقلاب در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تهیه شدند.
عوامل موفقیت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در فیلمسازی
بهروز تورانی
موفقیت کانون پرورش کودکان و نوجوانان در زمینۀ فیلمسازی مدیون چهار عامل مهم است:
- اول مدیریت کارآمد و برنامه‌ریزی مؤثر و با انگیزه که موتور محرکه‌اش، همان‌طور که خانم امیراجمند هم در مصاحبۀ اخیرشان گفتند، فیروز شیروانلو بود؛ مردی دانشور که توانایی زیادی برای کار کردن داشت و در زمینۀ فرهنگ دارای تئوری یا نگره بود.
- دومین عامل موفقیت کانون پرورشی کودکان و نوجوانان در زمینۀ فیلمسازی آزادی از نظام سانسور رسمی وزارت فرهنگ و هنر بود.
- سومین عامل حضور یک نیروی متفکر سینمایی آشنا با زیروبم سینمای ایران و جهان بود که در این زمینه می‌شود از پرویز دوایی و فریدون معزی مقدم یاد کرد که در ادارۀ جشنوارۀ بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان نقش داشتند و نقش مؤثری در آشنا کردن تماشاگران و همین‌طور فیلمسازان با سینمای روز کودک و نوجوان دنیا ایفا کردند.
- چهارمین عامل موفقیت کانون وجود فیلمسازان و هنرمندان متخصص و صاحب‌فکر بود؛ کسانی مثل عباس کیارستمی و ابراهیم فروزش. کانون به فیلمسازانی مثل کیارستمی، تقوایی و بیضایی، که کارکردن در نظام فیلمسازی تجاری برایشان آسان نبود، امکان کار و خلاقیت داد. بعدها فیلمسازان موفق سینمای تجاری مثل کیمیایی و شاپور قریب را هم دعوت به کار کرد. فیلمسازانی مثل ارسلان ساسانی را هم معرفی کرد که از نسل تازه‌ای بودند. در زمینۀ انیمیشن هم هنرمندانی مثل نورالدین زرین‌کلک و فرشید مثقالی را داشت که پرچمدار نوع متفاوتی از یک سینمای موفق بودند.
