یادداشتی از منصور سهرابی: هنوز اذهان عمومی درگیر آلودگی محصولات کشاورزی صادراتی آغشتە بە سم است و بی‌اعتمادی مردم بە میوە و سبزیجات تولید داخل رفع نشده کە خبر آلودە بودن گندم‌های وارداتی از روسیە بە سرب، کە جزو فلزات سنگین است، منتشر شد.
با نظرداشت این‌کە شاخص استاندارد ملی ایران برای غلظت سرب ۰.۱۵ میلی‌گرم در کیلوگرم است و بالاتر از آن در ایران سمی شناختە می‌شود و محموله گندم روسی در آزمایشگاه کنترل و کیفیت سازمان غذا و دارو آلودە تشخیص دادە شده، اکنون سؤال این است کە آیا محصولات کشاورزی تولید داخل کە مصرف داخلی هم دارند، آلودە بە سم و فلزات سنگین هستند یا نه؟
در ایران، سیاست‌های توسعه ناپایدار و نامتوازن کشاورزی در چهل سال اخیر، هم منابع آبی را در آستانە نابودی قرار دادە و هم زمین‌های کشاورزی را به‌شدت آلودە کردە است. این سیاست تهاجمی که افزایش تولیدات و خودکفایی در بخش کشاورزی به هر قیمت را دنبال کرده، اکنون نه فقط صادرات که سلامت و امنیت غذایی مصرف‌کننده داخلی را هم بە خطر انداخته است.
در تعریف امنیت غذایی چنین آمده است كه «همه انسان‌ها همواره به غذای كافی، سالم و مغذی برای برخورداری از یك زندگی سالم و پویا با دسترسی فیزیكی و متناسب با شأن اجتماعی پذیرفته‌شده داشته باشند».
سلامت غذا بیانگر این است كه «غذا فاقد آلاینده‌ها، شامل عوامل بیماری‌زا، پسماند نهاده‌های شیمیایی كشاورزی (كودهای شیمیایی، آفت‌كش‌ها، تنظیم‌كننده‌های رشد)، فلزهای سنگین و دیگر آلاینده‌ها باشد».
بر اساس گزارش اقتصادنیوز در ۲۵ دی ۱۴۰۰، مژگان پورمقیم، رئیس آزمایشگاه کنترل و ارزیابی سازمان غذا و دارو، گفته است که وضعیت وجود آلاینده‌ها و ذرات نیترات و فلزات سنگین در محصولات کشاورزی تولید داخل نگران‌کننده است. علی مریدی، مدیر کل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست، نیز در آذر ۱۳۷۹ به خبرگزاری ایسنا گفتە بود: فلزات سنگین باقی‌مانده در مواد غذایی که ناشی از سموم دفع آفات است، مهم‌ترین دلیل ابتلا به انواع سرطان است.
آلودگی فلزات سنگین از مهم‌ترین معضلات جهانی آلودگی خاک است که با فعالیت‌های انسانی از قبیل معدن‌کاوی، صنایع فلزی و شیمیایی، وسایل نقلیه فرسوده و غیره در ارتباط است. روند انباشت فلزات سنگین در خاک بسیار کُند و تقریباً یک فرآیند برگشت‌ناپذیر است که در درازمدت موجب کاهش کیفیت خاک و در نهایت تخریب اراضی کشاورزی می‌شود.
خاک‌های زراعی یکی از مهم‌ترین مسیرهای انتقال فلزات سنگین به چرخە‌های زیستی و زنجیره غذایی انسان محسوب می‌شود. نگرانی اصلی در مورد فلزات سنگین، متابولیز نشدن آن‌ها در بدن و تجمع در بافت‌های چربی، عضلات، استخوان‌ها و مفاصل است که منجر به بیماری‌ها و عوارض متعددی از جملە سرطان می‌شود.
«سرب یکی از فلزات سنگین و از عوامل آلوده‌کننده محیط زیست است کە گاهی تا ۱۵۰ سال در خاک باقی می‌ماند و به‌دلیل انباشت زیاد در بخش‌های سطحی خاک به‌راحتی در دسترس گیاهان قرار می‌گیرد. مطالعات نشان دادە است کە خاک‌های مزارع اطراف کارخانه‌های صنعتی به فلزات سنگین سرب و کادمیوم آلوده بوده‌اند.
گزارش‌های علمی مهم‌ترین و بیشترین منبع آلودگی سرب در اتمسفر و خاک را احتراق سوخت‌های فسیلی به ویژه بنزین معرفی کرده‌اند و مصرف کود‌ها و سموم شیمیایی نیز از عوامل آلایندگی خاک بە فلزات سنگین شناختە شدەاند.»
سیاست تهاجمی کشاورزی در ایران بە‌بهانە خودکفایی و تعبیر نادرست از امنیت غذایی و صرفاً توجە بە کمیت منجر شد بە استفادە بی‌رویە از کودهای شیمیایی و سموم آفت‌کش، به‌طوری کە استفادە از مواد شیمیایی یکی از اجزای مهم کشاورزی ایران شد، کە معضلات فراوانی را بە بار آوردە است. هرچند بنا بە گزارش وزارت جهاد کشاورزی در چند سال اخیر استفادە از سموم آفت‌کش کاهش یافتە، اما آلودگی‌ها همچنان باقی است و گاهی افزایش هم یافتە است.
در استفادە از سموم شیمیایی متأسفانە نکات فنی به‌ندرت در نظر گرفتە می‌شود و بدون توجە بە دورە‌های بحرانی (دورەای کە فقط در این دورە لازم است با آفت یا علف هرز مبارزە صورت بگیرد) و کالیبرە کردن سم‌پاش‌ها سموم وارد اجزای مختلف طبیعت شدە و حتی در برخی موارد دشمنان طبیعی آفات کە وجودشان ضروری است، قربانی این آفت‌کش‌ها شدەاند و با از بین رفتن عوامل طبیعی کنترل وابستگی اگرواکوسیستم بە سموم بیشتر شدە است.
باید یادآور شد کە بعضی از سموم در طی زنجیره غذایی گاهی تا ١٠ به توان ۵ بار غلیظ می‌شوند و آثار جبران‌ناپذیری بر جا می‌گذارند.
نکته بسیار مهم در استفاده از آفت‌کش کە باید مد نظر باشد، مطالعه برچسب روی بسته‌های سم است کە در ایران کمتر بە آن توجە می‌شود. این برچسپ حاوی اطلاعات مفیدی است که به ما می‌گوید در این آفت‌کش چه مواد مؤثری و به چه میزانی موجود است.
همچنین نحوە و زمان به‌کارگیری با کمترین آسیب به خود، دیگران و محیط زیست را بە کاربر یادآور می‌شود. باید همواره به اندازه دُز توصیه‌شده در برچسب سم هم توجه کرد. در استفادە از سموم شیمیایی این گزاره یک گزاره نادرست و خطرناک است کە اگر کم خوب است، پس بیشتر بهتر است!
نکتە دیگر زمان سم‌پاشی است کە گاهی بە آن توجە نمی‌شود و بادبردگی سم را در پی خواهد داشت. بادبردگی ذرات سم یکی از عوامل پراکنش آن در محیط است که به آلودگی آب و خاک و حتی هوایی که تنفس می‌کنیم، می‌انجامد. برای همین، یکی از اصول سم‌پاشی موفق و مؤثر اقدام به سم‌پاشی در هوایی کاملاً آرام است.
اما مهم‌ترین نکتە در مورد سم‌پاشی کە اتفاقاً رابطە مستقیم بە ماندگاری سموم در محصولات دارد و در ایران بە آن توجە نمی‌شود، دورە کارنس است. کمترین زمانی که بین آخرین سم‌پاشی تا برداشت محصول لازم است رعایت شود تا بقایای سم مورد تجزیه عوامل طبیعی قرار بگیرد را دوره کارنس می‌نامند.
دوره کارنس بسته به نوع سم، مقدار مصرف، فرمولاسیون سم و نوع گیاه متغیر است. این مدت روی برچسب ظرف سم به اسم دوره کارنس یا PHI (Pre Harvest Interval) نوشته شده است. مثلا اگر دورە کارنس سمی ٢٠ روز است، بین آخرین سم‌پاشی تا فروش محصول در بازار حداقل باید ٢٠ روز فاصلە باشد. اما متأسفانە اغلب قبل از پایان یافتن دورە کارنس در ایران محصول روانە بازار می‌شود. شرکت‌های معتبر سازندە سموم سعی دارند این دورە را کاهش دهند تا آسیب بە انسان و طبیعت کمتر شود، اما سموم تولیدی در شرکت‌های نامعتبر اغلب دورە کارنس بالایی دارند و در حال حاضر در ایران بیشتر از این سموم استفادە می‌شود.
ارزیابی سموم باقی‌ماندە در محصولات کشاورزی بر اساس مرز بیشینه مانده آفت‌کش‌ها Maximum Residue Limit(MRL) در بیشتر کشورها به‌منظور حفظ سلامت مصرف‌کنندە تعیین و تدوین می‌گردد. در واقع MRL حداکثر غلظت باقی‌ماندە یک ماده شیمیایی است که طبق قانون می‌تواند در یک ماده غذایی وجود داشته باشد تا آن ماده غذایی مورد قبول یا مجاز شناخته شود. MRL که به طور معمول بر حسب میلی‌گرم بر کیلوگرم (ppm) بیان می‌شود، معمولاً بر اساس استاندارهای کدکس تدوین می‌گردد.
«کمیسیون بین‌المللی مواد غذایی کدکس (CODEX)، کمیسیون مشترک سازمان خواربار کشاورزی یا FAO و سازمان بهداشت جهانی WHO است. از ویژگی‌های مهم این کمیسیون تصویب استانداردهای جهانی مواد غذایی با رعایت مسائل ایمنی و بهداشتی مصرف‌کنندگان، تسهیل تجارت و تبادل مواد غذایی بین کشورهاست و با توجه به تأکید سازمان تجارت جهانی (WTO)، رعایت این استانداردها در تجارت مواد غذایی بین کشورهای منطقه و سایر کشورهای عضو کمیسیون حائز اهمیت و مؤثر است.»
وقتی محمولەای وارد یک کشور می‌شود، قبل از ترخیص، بر اساس شاخص‌های آن کشور مورد بررسی قرار می‌گیرد تا از سالم بودن آن مطمئن شوند. در مورد تولیدات داخلی کە مصرف داخلی دارند، رعایت MRL بسیار ضروری است.
استفاده بی‌رویه از سموم شیمیایی منجر به مقاوم شدن آفات و همچنین از بین رفتن پروتئین‌های مؤثر در مواد غذایی می‌شود، لذا بە حداقل رساندن مصرف سموم و کودهای شیمیایی و تغییر سیاست تهاجمی در کشاورزی بە سمت سیاست حمایتی با الهام از طبیعت، خصوصاً در مبارزە با آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز و به‌کارگیری مدیریت تلفیقی آفات (IPM) و جایگزین کردن کود و سموم شیمیایی با سموم و کودهای بیولوژیک ضروری بە نظر می‌رسد.
در نهایت این‌کە نباید فراموش کرد کە سالم بودن غذا و سلامت شهروندان از رکن‌های اساسی امنیت غذایی است.
