انصراف جنتی از نامزدی خبرگان وضعیت خاصی را برای ریاست خبرگان ششم پدید آورده. از سوی دیگر، ترکیب محتمل خبرگان ششم سنخیت بیشتری با رئیسی دارد و موقعیتش را برای جانشینی احتمالی خامنه‌ای تقویت می‌کند. این یادداشت، ضمن مروری بر ادوار این مجلس، رویکرد حاکمیت در مقدمات تشکیل خبرگان ششم را بررسی می‌کند.
فرایند بررسی صلاحیت کاندیداهای مجلس خبرگان ششم به پایان رسید و در نهایت، براساس اعلام سخنگوی شورای نگهبان، ۱۴۴ نفر مجوز شرکت در این انتخابات را که به‌دلیل شیوهٔ اجرا و نظارت می‌توان آن را شبه‌انتخابات نامید، پیدا کردند.
اکثریت قاطع نامزدها گرایش اصول‌گرایی دارند، ۱۶چهرهٔ منفرد (مستقل) هم در بین کاندیدها دیده می‌شود و هیچ نامزدی با گرایش اصلاح‌طلبی و یا اعتدالی در فهرست وجود ندارد.
در این دوره، براساس آمار وزارت کشور، ۵۱۰ نفر کاندیدا شده بودند که کمتر از دورهٔ قبل است. در دورهٔ پنجم، به‌دلیل داغ شدن انتخابات در چارچوب خواست اجتماعی برای تغییر ترکیب مجلس خبرگان و کمپین نه به «مثلث جیم» (احمد جنتی، محمد یزدی و ابوالقاسم مصباح یزدی)، تمایل به نامزدی هم بیشتر بود.
البته مجلس خبرگان از ابتدا محفل ریش‌سفیدان جمهوری اسلامی و فقها و مجتهدان باورمند به نظریهٔ ولایت‌فقیه بوده که رابطهٔ تیره با ولی‌فقیه مستقر نداشته‌اند. انتخابات این مجلس هیچ‌گاه حالت رقابت جدی نداشته و حضور در آن محدود به دو جناح اصلی نظام بوده است. اما همیشه جناح راست که نیای اصولگرایان فعلی است، با محوریت «جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم» دست بالا را داشته است.
این مجلس، به‌رغم اختیارات بسیار که بالقوه می‌تواند عملکرد خودسرانه و یکه‌سالارانۀ ولی فقیه را مهار کند، در عمل، به غیر از انتخاب علی خامنه‌ای به‌عنوان جانشین آیت‌الله خمینی، مشی خنثی داشته است.
این عملکرد تشریفاتی در دورۀ رهبری خامنه‌ای به‌موازات کاهش حضور جناح چپ و در ادامه اصلاح‌طلبان و اعتدالی‌ها نیز افزایش یافته و اکنون به مرحله‌ای رسیده که اکثریت قریب به اتفاق کاندیداهای تأییدشده برای خبرگان ششم همسویی کامل و همه‌جانبۀ سیاسی و اعتقادی با خامنه‌ای و دیگر اجزای هستۀ سخت قدرت دارند و کاملاً مطیع هستند.
فقدان معنا در انتخابات مجلس خبرگان و شدت تعارض آن با موازین انتخابات آزاد و منصفانه در دو نمودار زیر قابل مشاهده است.
این نمودار نشان می‌دهند که از دورۀ سوم به بعد تعداد نامزدهای ردصلاحیت‌شده بیشتر از تأییدشدگان شده است. بیشترین رد صلاحیت نیز در انتخابات پنجمین دورۀ خبرگان بوده که بالاترین تمایل برای نامزد شدن بروز پیدا کرده است.
همچنین باید توجه داشت که از دورۀ دوم، شورای نگهبان مسئول بررسی صلاحیت کاندیداها شد که نقش مهمی در عملکرد خنثای مجلس خبرگان به دلیل ایجاد چرخۀ معیوب دارد. مجلس خبرگان طبق قانون اساسی تعیین‌کنندۀ رهبر و ناظر بر عملکرد او است و اختیار عزل وی را هم دارد، اما صلاحیت کاندیداهای نمایندگی را شورای نگهبانی تشخیص می‌دهد و تعیین می‌کند که اعضای آن مستقیماً منصوب رهبر هستند یا با تأیید او منصوب شده‌اند.
کمترین میزان تأیید صلاحیت در دورۀ دوم بعد از رهبر شدن علی خامنه‌ای رخ داد که چهره‌های مشهور جناح چپ (نیای اصلاح‌طلبان) ردصلاحیت شدند و یا مجبور به شرکت در امتحان کتبی شدند.
پایین بودن رقابت در ادوار انتخابات مجلس خبرگان در حدی است که در هیچ دوره تعداد کاندیداهای تأییدصلاحیت‌شده به‌طور متوسط بیشتر از دو برابر کرسی‌های مورد نیاز نبوده است.
این نسبت در دورۀ دوم کمترین حد را داشته که در برخی حوزه‌ها، به‌دلیل نبود زمینۀ رقابت، انتخابات برگزار نشد. در آن دوره در استان تهران برای انتخاب ۱۵ نماینده فقط ۱۶ نامزد وجود داشت و در نهایت نیز نرخ مشارکت رسمی ۳۷ درصد اعلام شد.
بیش از ۴۰ درصد اعضای خبرگان اول در دومین دورۀ این شورا به‌دلایل گوناگون حضور نداشتند و ترکیب مجلس خبرگان رهبری به میزان زیادی عوض شد. کمترین رد صلاحیت در دورۀ اول مشاهده می‌شود که شوری نگهبان متصدی بررسی صلاحیت داوطلبان نمایندگی نبود. در عین حال باید توجه داشت که به‌طور متوسط در هر دوره ۴۰ درصد ترکیب مجلس خبرگان تغییر پیدا کرده است.
در ادامه، برخی از ویژگی‌های ششمین دورۀ انتخابات خبرگان شرح داده می‌شود.
- تفاوت با دورۀ قبل
۲۲ تن از نمایندگان اولیه مجلس خبرگان پنجم فوت کرده‌اند:
نورالله طبرسی، اکبر هاشمی رفسنجانی، سید محمود شاهرودی، محمد یزدی، محمد مؤمن، عبدالنبی نمازی، محسن مجتهد شبستری، محمد محمدی نیک ری‌شهری، ابراهیم حاج امینی نجف‌آبادی، نصرالله شاه‌آبادی، محمدحسن فاضل گلپایگانی، سید هاشم بطحائی، عباسعلی سلیمانی، اسدالله ایمانی، سید ابوالفضل میرمحمدی، محمد فیض سرابی، حبیب‌الله میهمان‌نواز، علی‌اصغر معصومی شاهرودی، محمد فقیه، میر فخرالدین موسوی ننه‌کران، محمدعلی تسخیری و عباسعلی اختری
۹ نفر هم این دوره نامزد نشده‌اند: احمد محسنی گرگانی، هاشم هاشم‌زاده هریسی، احمد جنتی، سید علی‌اصغر دستغیب، سید عبدالهادی حسینی شاهرودی، محمد هادی عبدخدائی، زین‌العابدین قربانی، سید کاظم نورمفیدی و محمد امامی کاشانی.
چهار نفر نیز ردصلاحیت شده‌اند: حسن روحانی و احمد علوی از اعتدالی‌ها و عبدالکریم فرحانی و احمد پروایی از اصولگرایان.
در مجموع ۶۲ نفر از نمایندگان اولیۀ خبرگان پنجم و کسانی که در انتخابات میان‌دوره‌ای به این مجلس رسیدند، در انتخابات خبرگان ششم حضور دارند و برای کسب ۸۸ کرسی رقابت می‌کنند.
بیشترین کاهش کاندیدا در استان تهران نسبت به دورۀ قبل رخ داده است؛ تنها چهار نفر از منتخبان اولیۀ خبرگان پنجم در جمع کاندیداهای تأییدصلاحیت‌شده برای دور ششم قرار دارند.
همچنین نامزدنشدن سید روح‌الله صدر الساداتی نیز حائز توجه است که بعد از ماجرای مفقود شدن عجیب با برادرانش که با شایعۀ بازداشت همراه بود، دیگر فعالیت خاصی نداشته و سرانجام نیز برای دور ششم انتخابات خبرگان نامزد نشد.
در بین کاندیداهای تأییدصلاحیت‌شده تنها موحدی کرمانی، موسوی جزایری و قرشی کسانی هستند که در تمامی پنج دورۀ قبلی عضو مجلس خبرگان بوده‌اند.
- بی‌معنا شدن کامل رقابت
رقابت در این دوره از انتخابات به کمترین حد خود رسیده و تقریباً تفاوت معنادار سیاسی بین کاندیداها دیده نمی‌شود. شورای نگهبان با تنگ کردن بیشتر دریچۀ «احراز صلاحیت» عملاً فضا را در اختیار جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم داده تا موقعیت اکثریت خود در مجلس خبرگان را ارتقا بدهد.
نمودار زیر که براساس اطلاعات اعلام‌شده از سوی معاونت سیاسی استان‌ها جمع‌آوری شده است، احتمال موفقیت در انتخابات را با توجه به تقسیم کرسی‌های موجود به شمار کاندیداها به تفکیک استانی آشکار می‌سازد. رقم کمتر به معنای رقابت بیشتر است.
کمترین رقابت، ولو در حد کاندیداهایی که از سد شورای نگهبان گذشته‌اند، در استان آذربایجان شرقی است که عملاً نمایندگان از همین حالا منصوب شده‌اند. بیشترین رقابت نسبی در استان‌های قم، ایلام، هرمزگان، یزد و چهارمحال و بختیاری است که از بین سه کاندیدا یک نفر بخت رسیدن به صندلی خبرگان دارد.
نرخ متوسط رقابت در استان‌ها ۶۷ درصد است. این نرخ برای انتخابات دوازدهمین دورۀ مجلس شورای اسلامی در کل کشور دو درصد است.
- استمرار هژمونی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم
جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم با رانتی که شورای نگهبان در اختیار آن‌ها گذاشت، در میدان بدون رقیب فرصت گسترش حوزۀ نفوذ خود در مجلس خبرگان را پیدا کرده است. این اتفاق وزن آن‌ها در انتخاب جانشین خامنه‌ای را به‌صورت نسبی افزایش می‌دهد.
شورای نگهبان هم اصلاح‌طلبان و اعتدالی‌ها را ردصلاحیت کرد و هم چهره‌های وابسته به اصولگرایان افراطی و نواصول‌گرایی را. مشابه ادوار قبلی، افرادی چون حیدر مصلح و مهدی طائب نتوانستند از فیلتر شورای نگهبان عبور کنند.
مصطفی پورمحمدی هم توانست بعد از رد اولیه تأیید صلاحیت خود را بگیرد. او هشت سال پیش صلاحیتش احزار نشده بود، اما در نهایت در فهرست جامعۀ مدرسین برای استان تهران قرار نگرفت و بنابراین احتمال کمی برای نماینده شدن او وجود دارد. از آن‌جایی که پورمحمدی دبیر کل «جامعه روحانیت مبارز تهران» است، اثرگذاری این تشکل روحانی حکومتی پایتخت تقریبا از بین رفته و «جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم» به تنهایی تعیین‌کنندۀ کرسی‌های مجلس خبرگان شده است.
به نظر می‌رسد نهاد ولایت فقیه توازنی را برقرار کرده است تا چهره‌های قدیمی و سنتی اصولگرایان در مجلس خبرگان دست بالا را داشته باشند اما در انتخابات مجلس قافیه را به چهره‌ها و سامان جدید ببازند.
جامعۀ مدرسین پشتوانۀ اصلی «شورای وحدت اصولگرایان» است که با «شورای ائتلاف نیروهای انقلاب اسلامی» رقابت می‌کند. البته جامعۀ مدرسین نیز دچار تحول نسلی شده و ظاهراً مسئولیت‌ها در حال انتقال به نسل دوم آن‌ها است. اعضای جامعه مدرسین که در انتخابات خبرگان حضور دارند، بیشتر به نسل دوم تعلق دارند. از این زاویه، متوسط سنی خبرگان ششم در مقایسه با خبرگان پنجم پایین آمده است.
- ریاست مجلس خبرگان
انصراف احمد جنتی، رئیس مجلس خبرگان پنجم، از نامزدی برای دور ششم وضعیت ویژه و نامشخصی را برای ریاست خبرگان ششم پدید آورده است.
نایب‌رئیس اول و دوم خبرگان پنجم به‌ترتیب ابراهیم رئیسی و هاشم حسینی بوشهری هستند که به‌طور نسبی بخت بیشتری برای ریاست دارند، اما ریاست احتمالی آن‌ها برای دورۀ ششم قطعی نیست. محمدعلی موحد کرمانی، علیرضا اعرافی و احمد علم‌الهدی نیز ممکن است جانشین احمد جنتی بشوند.
- تقویت موقعیت جانشینی ابراهیم رئیسی
ابراهیم رئیسی با مداخلۀ شورای نگهبان و انتقال کاندیدا از استان‌های دیگر از انتساب مستقیم در کرسی استان خراسان جنوبی بیرون آمد. ترکیب محتمل خبرگان ششم سنخیت و تناسب بیشتری با او دارد که موقعیت جانشینی برای خامنه‌ای را به‌صورت نسبی برای او تقویت می‌کند.
ابراهیم رئیسی در خبرگان پنجم در رقابت با صادق لاریجانی بر سر نایب‌رئیسی اول برنده شد و با ترکیب جدید به نظر می‌رسد رأی‌های او در مقایسه با قبل افزایش پیدا کرده باشد.
