مؤسسهٔ بین‌المللی تحقیقات برای صلح استکهلم یا همان «سیپری» در گزارش سال ۲۰۲۳ خود آمار هزینه‌های نظامی کشورهای گوناگون دنیا را اعلام کرده که بر اساس آن جمهوری اسلامی ایران در این سال ۱۰ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار صرف امور نظامی کرده است؛ یعنی معادل ۲.۱ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور که عددی بیشتر از کشورهایی چون آلمان، فرانسه، چین، ترکیه، ایتالیا، استرالیا، هلند و کانادا است.
بر اساس این گزارش، رتبهٔ ایران در میان کشورهای دنیا بیست‌وششم است و نسبت به سال ۲۰۲۲ هفت رده بالاتر آمده است. سیپری که در گزارش خود تمام هزینه‌های نظامی مربوط به دستگاه‌های مختلف مربوط به این حوزه در ایران را رصد کرده، می‌گوید میزان مصارف نظامی در ایران نسبت به سال ۲۰۲۲ شش‌دهم درصد افزایش یافته است.
بر اساس این گزارش، ایران از این نظر در ردهٔ چهارم کشورهای منطقهٔ خاورمیانه است و عربستان سعودی با ۷۵ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار، اسرائيل با ۲۷ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار و همچنین ترکیه با ۱۵ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار بیشتر از ایران در صنایع نظامی هزینه کرده‌اند.
سیپری گزارش خود را بر چه مبنایی تهیه می‌کند و هزینه‌های غیرشفاف در این گزارش چه جایگاهی دارند؟ یکی از مدیران ارشد این مؤسسه در گفت‌وگو با رادیوفردا به این پرسش‌ها و دیگر نکات گزارش دربارهٔ ایران جواب داده است.
نرخ نیمایی مبنای محاسبهٔ هزینه‌های نظامی ایران
در سال‌های اخیر اندازه‌گیری هزینه‌های نظامی ایران با نرخ ثابت دولتی ارز باعث شده بود برخی کارشناسان انتقاداتی را در مورد غیر دقیق بودن آمار سیپری در مورد ایران مطرح کنند؛ ایرادی که کارشناسان این پژوهش می‌گویند آن را رفع کرده‌اند.
دکتر نان تیان، سرپرست برنامهٔ مطالعات هزینه‌های نظامی در مؤسسهٔ سیپری، در این باره به رادیوفردا می‌گوید: «مسئله‌ای که در سال‌های قبل پیش آمده بود، در نظر گرفتن نرخ ارز ثابت دولتی برای تبدیل ریال به دلار بود که این مسئله دیگر حل شده است. ما به جای نرخ ارز ثابت دولتی، از نرخ نیمایی استفاده کردیم که باعث شده ارقام هزینه‌های نظامی ایران تغییر کند و دقیق‌تر شود.»
آقای تیان می‌گوید در گزارش این مؤسسه، آمار دولتی‌ای که از سوی کشورهای مختلف در بودجهٔ آن‌ها اعلام شده، مدنظر قرار می‌گیرد؛ مسئله‌ای که باعث می‌شود برخی کارشناسان از عدم اشاره به «اعداد در سایه» و همچنین مبالغ غیرعلنی که در کشورهایی چون ایران صرف هزینه‌های نظامی شود، سخن بگویند.
تیان اما اطمینان می‌دهد که تمام هزینه‌های نظامی محاسبه شده و چنین توضیح می‌دهد:
«ما در این پژوهش تمام مخارج نظامی شامل هزینه‌های سپاه پاسداران، ارتش، دیگر سازمان‌ها مانند نیروهای مسلح هوا فضا و البته هسا را بررسی کردیم. حتی هزینه‌های مربوط به تحقیق و توسعهٔ نیروهای مسلح ایران نیز در این آمارها در نظر گرفته شده. بنابراین می‌توانم با اطمینان به شما بگویم که آن‌چه به دست آمده، اطلاعات بسیار دقیقی در مورد کل هزینه‌های نظامی ایران است و در این رقم کلی، تمام فعالیت‌های نظامی ایران در نظر گرفته شده است.»
هزینه‌های غیرشفاف نظامی در ایران
با وجود تأکید سیپری بر این‌که تمام هزینه‌های نظامی ایران در گزارش گنجانده شده، اما به دلیل عدم شفافیت نهادهای نظامی و همچنین زیرمجموعه‌های وابسته به رهبر جمهوری اسلامی، برخی کارشناسان این حوزه معتقدند که بخشی از بودجه‌های مربوط به سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف که ردیف بودجهٔ متفاوتی دارند نیز صرف هزینه‌های نظامی می‌شود؛ گمانه‌ای که در صورت صحت باعث می‌شود نتوان عدد دقیق هزینه‌های تسلیحاتی ایران را محاسبه کرد.
نان تیان در این باره می‌گوید: «ما راهی نداریم جز این‌که به آمار رسمی استناد کنیم. بر همین اساس هم می‌توانیم پژوهش خود را بر مبنای اعداد و ارقامی که دولت‌ها در بودجه‌های مصوب خود به آن اشاره کرده‌اند، بررسی کنیم.»
این پژوهشگر و سرپرست برنامهٔ مطالعات هزینه‌های نظامی در مؤسسهٔ سیپری در ادامه می‌افزاید: «ما حتی هزینه‌های مربوط به سپاه پاسداران، ارتش و نیروهای مسلح ایران را به‌صورت کامل بررسی کردیم، اما نمی‌توان به چیزی جز آمار رسمی اتکا کرد.»
افزایش هزینه‌های سپاه پاسداران
در گزارش سیپری در خصوص هزینه‌های سپاه تأکید شده که این نهاد نظامی که البته دامنهٔ سیطرهٔ آن دیگر تنها محدود به این حوزه نیست و بر بخش‌های قابل توجهی از اقتصاد و سیاست و فرهنگ ایران نیز تسلط دارد، در سال‌های اخیر به صورت پیوسته بودجهٔ نظامی‌اش افزوده شده است.
بر اساس گزارش مؤسسهٔ تحقیقات صلح استکهلم، سهم هزینه‌های نظامی سپاه پاسداران در سال ۲۰۱۹ حدود ۲۷ درصد از کل هزینه‌های این حوزه در ایران بوده اما این عدد در سال ۲۰۲۳ به ۳۷ درصد رسیده است.
از جمله دیگر مواردی که گزارش سیپری به آن نمی‌پردازد، مسئلهٔ گروه‌های شبه‌نظامی و نیابتی وابسته به جمهوری اسلامی در مناطق مختلف خاورمیانه و همچنین مبالغی است که احتمالاً تهران به آن‌ها اختصاص داده است.
نان تیان می‌گوید راهی برای دستیابی به این اطلاعات وجود ندارد و از آن‌جایی که این گزارش تنها به هزینه‌های رسمی می‌پردازد، اطلاعاتی در اختیار ندارند که بتوانند هزینه‌های مربوط به گروه‌های شبه‌نظامی غیردولتی را محاسبه کنند. او در ادامه می‌گوید: «ممکن است بخشی از این بودجه به سمت گروه‌های شبه‌نظامی هدایت شده باشد، اما ما توانایی این‌که این مبالغ را اندازه‌گیری و محاسبه کنیم، نداریم.»
چشم‌انداز پیش رو و احتمال افزایش هزینه‌های نظامی
شدت‌گیری تنش‌ها در منطقهٔ خاورمیانه در ماه‌های پایانی سال ۲۰۲۳ میلادی و همچنین آغازین ۲۰۲۴ باعث شده نگرانی‌ها از گسترش مناقشات افزایش یابد؛ موضوعی که می‌تواند به افزایش هزینه‌های نظامی کشورهای مختلف در جهان و خاورمیانه و از جمله ایران بینجامد.
با این حال نان تیان می‌گوید شواهدی در دست نیست که بتوان با قاطعیت از افزایش بودجهٔ نظامی ایران سخن گفت.
او در ادامه می‌افزاید: «ما هیچ نشانه‌ای ندیدیم که بتوانیم بگوییم هزینه‌های نظامی ایران افزایش یا کاهش خواهد یافت، اما با توجه به این‌که بازیگران منطقه‌ای در حال افزایش فعالیت‌های نظامی خود هستند، انتظار داریم که شاهد نوعی از بیشتر شدن هزینه‌های نظامی در سال ۲۰۲۴ باشیم، هرچند به صورت دقیق نمی‌توانیم از میزان آن سخن بگوییم.»
نسبت هزینه‌های نظامی به تولید ناخالص داخلی، ایران بیشتر از آلمان، چین و ژاپن
بر اساس این پژوهش، ایران در سال ۲۰۲۳ سهمی ۲.۱ درصدی از تولید ناخالص داخلی خود را صرف هزینه‌های نظامی کرده است؛ عددی بیشتر از کشورهایی چون آلمان، فرانسه، چین، ژاپن، ایتالیا، اسپانیا، استرالیا، ترکیه، هلند و کانادا. با این حال ایران در مقایسه با کشورهایی چون ایالات متحده، روسیه، اوکراین، هند، اسرائيل و کره جنوبی سهم کمتری از تولید ناخالص داخلی خود را به امور نظامی اختصاص داده است.
در سال ۲۰۲۳ فرانسه همچون ایران سهمی ۲.۱ درصدی از تولید ناخالص داخلی خود را صرف امور نظامی و تسلیحاتی کرده که البته این عدد برای فرانسه بیش از ۶۱ میلیارد دلار بوده است.
سیپری می‌گوید کل سهم ایران در هزینه‌های نظامی جهان در سال ۲۰۲۳ معادل چهاردهمِ درصد بوده و در این مورد ایالات متحده آمریکا، چین، روسیه، هند و عربستان سعودی بیشترین میزان را به خود اختصاص داده‌اند.
از دیگر نکات قابل توجه این گزارش سهم قابل توجه عربستان سعودی در هزینه‌کرد امور نظامی است. عربستان سعودی با تخصیص ۷۵ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار برای مصارف نظامی پنجمین کشور پرخرج دنیا در این حوزه به شمار می‌رود. این میزان معادل ۴.۳ درصد تولید ناخالص داخلی سعودی‌ها است.
در این پژوهش و در سال ۲۰۲۳، خاورمیانه به صورت منطقه‌ای از نظر سهم بودجهٔ نظامی در تولید ناخالص داخلی، با میانگین ۴.۲ درصد در صدر مناطق جهان قرار دارد. این میزان در اروپا ۲.۸ درصد، آفریقا ۱.۹، آسیا و اقیانوسیه ۱.۷ و کشورهای آمریکایی ۱.۲ درصد بوده است.
