برنامه‌های سالانۀ مرتبط با عنوان «پایتخت جهانی کتاب» از چند روز پیش و همزمان با روز جهانی کتاب و حق مؤلف آغاز شده است.
سابقه و مفهوم این عنوان چیست، پایتخت جهانی کتاب سالانه بر چه اساسی انتخاب میشود و چرا با وجود پایتخت جهانی شدن برخی شهرها در کشورهای همسایۀ ایران، تا کنون هیچ شهری در ایران به‌عنوان پایتخت جهانی کتاب انتخاب نشده است؟
عنوان «پایتخت جهانی کتاب» چیست؟
عنوان «پایتخت جهانی کتاب» یک عنوان قرن بیست‌ویکمی است.
این ابتکار در سال ۱۹۹۵ در نشست عمومی سازمان آموزش علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به تصویب رسید و برنامه‌های رسمی این نامگذاری از سال ۲۰۰۱ در اولین شهری که پایتخت جهانی کتاب خوانده شد، آغاز شد.
یونسکو و سه سازمان بین‌المللی دیگر در حوزهٔ صنعت نشر کتاب شامل اتحادیه بین‌المللی ناشران، فدارسیون بین‌المللی کتابفروشان و فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابخانه‌ای هر سال از میان شهرهایی که نامزدی خود را اعلام کرده‌اند، پایتخت جهانی کتاب را برای مدت یک سال انتخاب می‌کنند.
کمیتۀ مشورتی یونسکو دربارۀ پایتخت جهانی کتاب شامل نمایندگانی از فدراسیون کتابفروشان اروپایی و بین‌المللی، انجمن بین‌المللی نویسندگان، فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های کتابخانه‌ها، انجمن بین‌المللی ناشران و یونسکو است.
شهرهایی که توسط این کمیته به عنوان پایتخت جهانی کتاب تعیین می‌شوند، متعهد به ترویج کتاب و کتابخوانی برای همۀ سنین و گروه‌های جمعیتی در داخل و خارج از مرزهای کشور و سازماندهی برنامه‌های مرتبط با این عنوان برای کل سال می‌شوند.
تاکنون چه شهرهایی پایتخت جهانی کتاب شده‌اند؟
اولین بار شهر مادرید، پایتخت اسپانیا، در سال ۲۰۱۱ به‌عنوان اولین «پایتخت جهانی کتاب» معرفی شد و برنامه‌های مرتبط با این عنوان را آغاز کرد.
پس از مادرید، این شهرها به‌ترتیب پایتخت جهانی کتاب شدند:
اسکندریه در مصر (۲۰۰۲)، دهلی‌نو در هند (۲۰۰۳)، آنتورپ در بلژیک (۲۰۰۴)، مونترال در کانادا (۲۰۰۵)، تورین در ایتالیا (۲۰۰۶)، بوگوتا در کلمبیا (۲۰۰۷)، آمستردام در هلند (۲۰۰۸)، بیروت در لبنان (۲۰۰۹)، لوبلیانا پایتخت اسلوونی (۲۰۱۰)، بوئنوس‌آیرس پایتخت آرژانتین (۲۰۱۱)، ایروان در ارمنستان (۲۰۱۲)، بانکوک در تایلند (۲۰۱۳)، پورت هارکورت در نیجریه (۲۰۱۴)، اینچئون در کره جنوبی (۲۰۱۵)، وروتسواف در لهستان (۲۰۱۶)، کوناکری در گینه (۲۰۱۷) ، آتن در یونان (۲۰۱۸)، شارجه در امارات متحده عربی، (۲۰۱۹)، کوالالامپور در مالزی (۲۰۲۰)، تفلیس در گرجستان (۲۰۲۱)، گوادالاخارا در اسپانیا (۲۰۲۲) و آکرا در غنا (۲۰۲۳)
امسال استراسبورگ بیست‌وچهارمین شهری است که چنین عنوانی را به دست آورده است.
پس از استراسبورگ، شهر ریودوژانیرو در برزیل میزبان رویدادهای این عنوان در سال ۲۰۲۵ خواهد بود.
هر شهر مراسم افتتاحیۀ برنامه‌های خود را در روز ۲۳ آوریل هر سال که روز جهانی کتاب و حق مؤلف نام دارد، برگزار می‌کند. در هفتۀ اول که به «هفتۀ افتتاحیه» معروف است، تراکم برنامه‌ها بیشتر است و این برنامه‌ها با تراکم کمتری به مدت یک سال ادامه می‌یابد.
پایتخت جهانی کتاب بر چه اساسی انتخاب میشود؟
انتخاب پایتخت جهانی کتاب بر اساس معیارها و موازین متعدد و با انگیزه‌های گوناگون صورت می‌گیرد.
علاوه بر امکانات مادی و تجهیزات یک شهر برای میزبانی برنامه‌های مربوط به عنوان پایتخت جهانی کتاب، جلب توجه کارگزاران کتاب به آن شهر نیز در این تصمیم‌گیری دخیل است.
تاکنون همهٔ شهرهای انتخاب‌شده از نظر امکانات مربوط به نشر و کتابخوانی با یکدیگر هم‌سطح نبوده‌اند، اما این عنوان به ویژه برای شهرهایی که در کشورهای در حال توسعه قرار دارند، فرصت بسیار خوبی برای ایجاد تحولات در حوزۀ نشر کتاب است.
برای نمونه، در سال ۲۰۱۷ که پایتخت کشور آفریقایی گینه پایتخت جهانی کتاب شد، حداکثر ۴۰ درصد مردم این کشور باسواد بودند.
یونسکو امیدوار بود که با اعطای عنوان پایتخت جهانی کتاب به این شهر، کتابخوانی را در کل کشور گینه ارتقا دهد و به این ترتیب، الگویی برای دیگر شهرهای قاره آفریقا ایجاد کند.
همچنین ارادهٔ یک شهر برای پیشرفت در حوزهٔ کتاب نیز عاملی مهم برای انتخاب آن شهر به‌عنوان «پایتخت جهانی کتاب» است.
مثلاً شارجه پیش از آن که سال ۲۰۱۹ پایتخت جهانی کتاب شود، ساخت یک مجموعۀ بزرگ به‌عنوان «شهر ناشران» را آغاز کرده بود که اولین نمونه در این حوزه در جهان به شمار می‌رفت.
یا وقتی تفلیس به‌عنوان پایتخت جهانی کتاب انتخاب شد، مقامات گرجستان تأکید کردند که قصد دارند استفاده از فناوری‌های جدید و سهم آن‌ها در ایجاد انگیزه برای مطالعهٔ کتاب به‌ویژه در میان نسل جوان را در محور برنامه‌های خود قرار دهند.
امسال در استراسبورگ چه برنامه‌هایی برگزار میشود؟
شهر استراسبورگ، در شرق فرانسه و در نزدیکی مرز آلمان، شهری است که یوهانس گوتنبرگ در آن اختراعش در زمینۀ چاپ کتاب را توسعه داد.
این شهر یکی از شهرهای تاریخی فرانسه است که مقر برخی از نهادهای اروپایی و همچنین دانشگاه‌ها و مراکز علمی معتبر در آن قرار دارد.
ژان بارسقیان، شهردار استراسبورگ، در مراسم افتتاحیه اعلام کرد که طی سال آینده، استراسبورگ بیش از هزار رویداد مرتبط با کتاب را برگزار می‌کند. دسترسی به کتاب در همۀ اشکال آن نیز از اهداف عمدۀ برگزارکنندگان پایتخت جهانی کتاب امسال اعلام شده است.
در حالی که قرار است امسال بازی‌های المپیک تابستانی در پاریس برگزار شود، برنامه‌هایی در استراسبورگ برای معرفی کتاب‌هایی در حوزه ورزش اختصاص داده شده است. استراسبورگ همچنین میزبان اولین «آکادمی نویسندگان حقوق بشر» خواهد بود.
پایتخت جهانی کتاب در اواخر سال جاری میلادی نیز دو کنفرانس، یکی دربارۀ محیط زیست و کتاب و دیگری در مورد تاریخچۀ سانسور برگزار خواهد کرد.
نشست‌های مربوط به تصویرسازی کتاب، جشنوارۀ کتاب صوتی و پادکست و کارگاه‌ها و میزگردهای دیگر مرتبط با کتاب نیز امسال در استراسبورگ برگزار میشود.
همچنین این هفته نویسندگان سرشناسی از سراسر جهان به استراسبورگ آمدند و نویسندگان دیگری نیز در طول سال به این شهر خواهند آمد.
چرا شهری از ایران تاکنون انتخاب نشده است؟
در حالی که برخی از کشورهای همسایۀ ایران توانسته‌اند کمیتۀ یونسکو را به انتخاب یکی از شهرهایشان متقاعد کنند، جمهوری اسلامی هنوز موفق نشده که زمینۀ انتخاب شهری از ایران را برای این منظور فراهم کند.
یک شهر ایران در دو سال نامزد این عنوان شده، اما انتخاب نشدن شهری از ایران در یونسکو برای این عنوانِ پرافتخار بدون ارتباط با وضعیت نشر در این کشور نیست.
وجود سرکوب و سانسور گسترده، عدم پذیرش حق مؤلف و موازین نشر و نیز مشکلات عمدهٔ سیاسی و اقتصادی و انزوای بین‌المللی جمهوری اسلامی، همگی در انزوای ایران و بی‌اعتمادی به این کشور در عرصهٔ کتاب نیز مؤثر است.
در سال ۱۳۸۳احسان نراقی معاون پیشین یونسکو در گفت‌وگو با رادیوفردا توضیحاتی را درباره عدم تمایل این نهاد به انتخاب شهری از ایران ارائه کرده بود.
آقای نراقی که سال ۱۳۹۱درگذشت، گفته بود که خود او در سال ۲۰۰۶ تهران را برای احزار این عنوان به یونسکو معرفی کرده بود، اما یونسکو این پیشنهاد را به دلایل مختلف از جمله موارد نقض حقوق بشر در ایران رد کرد.
نراقی گفته بود که برای مجاب کردن یونسکو اطلاعاتی را دربارۀ میزان انتشار کتاب در ایران به این نهاد سازمان ملل متحد ارائه کرد اما اعضای کمیته یونسکو گفتند «با گزارش‌هایی که ما داریم، فشار زیادی در ایران وجود دارد و روزبه‌روز کتاب‌ها توسط دولت کنترل می‌شوند، روزنامه‌های زیادی توقیف است و سایت‌های اینترنتی را بسته‌اند و در این شرایط خیلی مشکل است که تهران پایتخت جهانی کتاب شود».
آقای نراقی اضافه کرده بود: «این کمیته گفت وقتی روزنامه‌نگار در زندان است و بیش از صد روزنامه در این چند سال توقیف شده، ما نمی‌توانیم با چنین چیزی موافقت کنیم.»
پس از آن سال، جمهوری اسلامی بار دیگر یک شهر ایران را نامزد انتخاب پایتخت جهانی کتاب برای سال ۲۰۱۱ کرد، اما بار دیگر یونسکو با این نامزدی مخالفت کرد.
اوضاع سانسور کتاب و تشدید انسداد فرهنگی در جمهوری اسلامی ایران از زمان این اظهارات نراقی تاکنون بسیار وخیم‌تر گزارش میشود.
در این شرایط، وزارت ارشاد تلاش کرده طرح‌هایی چون «پایتخت کتاب ایران» یا «شهرهای خلاق» را اجرا کند، اما به همان دلایل مربوط به سانسور و سلطهٔ کامل دولت بر عرصهٔ کتاب، این طرح‌ها مورد استقبال نویسندگان و خوانندگان کتاب در ایران قرار نگرفته است.
