حمید نوری جدیدترین مورد از سیاست تبادل زندانی ایران با کشورهای غربی است که از آن تحت عنوان «دیپلماسی گروگان‌گیری جمهوری اسلامی» هم یاد می‌شود.
در این روند، حکومت ایران با بازداشت شهروندان خارجی یا دوتابعیتی که به ایران سفر می‌کنند، تلاش می‌کند آن‌ها را با کارگزاران خود که در کشورهای غربی محاکمه و زندانی شده‌اند، مبادله کند و یا حتی در ازای آزادی شهروندان خارجی یا دوتابعیت، پولی را از کشورهای دیگر دریافت نماید.
اما حمید نوری که در سوئد به اتهام نقش داشتن در کشتار زندانیان سیاسی در سال ۱۳۶۷ خورشیدی و شکنجه و آزار آن‌ها محاکمه و به حبس ابد محکوم شد، نخستین مقام ایرانی یا شخصیت وابسته به جمهوری اسلامی نیست که در این چارچوب از حبس در کشورهای غربی آزاد شده است.
حالا دیگر نمونه‌های این رویداد به تعدادی رسیده که آن را می‌توان یک رویکرد و روند خواند که برای بازداشت شهروندان غربی و یا ایرانی‌های دوتابعیتی با مقاصد سیاسی پیاده شده است.
مروری بر مهم‌ترین مواردِ یک دههٔ اخیر
- در خرداد سال ۱۴۰۲، اسدالله اسدی، دبیر سوم سفارت ایران در اتریش که به اتهام دست داشتن در «اقدام تروریستی در بلژیک» به ۲۰ سال حبس محکوم شده بود، با یک امدادگر بلژیکی به نام اولیویه وندکاستل مبادله شد. در آن مبادله علاوه بر وند کاستل، ایران توماس کیمس، شهروند ۲۸ ساله دانمارکی به همراه مسعود مصاحب و کامران قادری دو شهروند ایرانی- اتریشی را هم از زندان آزاد کرد.
اسدالله اسدی (وسط) هنگام بازگشت به ایران - در شهریور ۱۴۰۲، در توافقی که بین ایران و ایالات متحده صورت گرفت، جمهوری اسلامی، سیامک نمازی، مراد طاهباز و عماد شرقی را در ازای آزادی چند ایرانی که به اتهامات مختلفی از جمله دور زدن تحریم‌ها در آمریکا در بازداشت بودند رها کرد.
آقای نمازی که یک تاجر بود، بیش از ۱۰ سال به جرم «همکاری با دولت متخاصم» در ایران زندانی بود تا در نهایت در معامله‌ای غیررسمی که میان تهران و واشینگتن صورت گرفت توانست از حبس جمهوری اسلامی خلاص شود. در آن معامله هدف اصلی ایران دسترسی به ۶ میلیارد دلار درآمد نفتی مسدود شده در کره جنوبی بود که در نهایت هم به آن دست یافت. - در اسفند سال ۱۴۰۰، نازنین زاغری و انوشه آشوری پس از چندین سال زندان و حبس در ایران در ازای پرداخت ۵۳۰ میلیون دلار بدهی بریتانیا به ایران توانستند از ایران خارج شوند. این بدهی به معامله مربوط به حکومت محمد رضا پهلوی با دولت بریتانیا مربوط می‌شد و لندن پذیرفت این مبلغ را به تهران پرداخت و در نهایت مجوز آزادی زاغری و آشوری صادر شود.
بیش از چهار دهه قبل و طی قراردادی که در حکومت پهلوی با دولت وقت بریتانیا امضا شده بود لندن تعهد داده بود که تانک‌های مدل چیفتن را به ایران تحویل دهد که این اتفاق هرگز نیفتاد. در نهایت دولت بریتانیا پذیرفت این پول را به ایران بازگرداند، هرچند دو طرف مدعی بودند که این دو با یکدیگر ارتباطی نداشتند اما جمهوری اسلامی تا زمانی که انتقال این پول صورت نگرفته بود، اجازۀ خروج زاغری و عاشوری از ایران را صادر نکرد.
زاغری و آشوری پس از خروج از ایران - در آذر ماه سال ۱۳۹۹، کایلی مور گیلبرت، پژوهشگر و استاد دانشگاه دو تابعیتی استرالیایی- بریتانیایی در جریان مبادله با سه زندانی ایرانی از اوین آزاد شد. خانم گیلبرت که در تابستان سال ۹۷ به دعوت دانشگاه الزهرا به ایران رفته بود در هنگام بازگشت در فرودگاه تهران دستگیر و بعدها با اتهاماتی چون جاسوسی به ۱۰ سال حبس محکوم شد. اما پس از دو سال او در ازای آزادی سه شهروند ایرانی که در پرونده «بمب‌گذاری ناموفق علیه دیپلمات‌های اسرائيلی در تایلند» محکوم شناخته شدند توانست خود را از حبس حکومت ایران رها سازد.
- در فروردین ۹۹، جمهوری اسلامی، رولان مارشال، جامعه شناس، همکار و شریک زندگی فریبا عادلخواه، شهروند ایرانی- فرانسوی را از زندان آزاد و در مقابل جلال روح‌الله‌نژاد که به دلیل اتهامات امنیتی در فرانسه بازداشت بود به ایران بازگشت.
آقای مارشال مانند خانم عادلخواه به «اقدام علیه امنیت ملی جمهوری اسلامی» متهم شده بود. در مهر ماه ۱۴۰۲، جمهوری اسلامی بالأخره اجازه داد خانم عادلخواه هم که از زندان آزاد شده بود اما اجازۀ خروج نداشت، ایران را به مقصد فرانسه ترک کند. - در آذر ماه ۹۸، ژیائو وانگ، شهروند چینی-آمریکایی و دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه پرینستون که در سال ۹۵ به اتهام جاسوسی برای ایالات متحده در ایران بازداشت شده بود، با مسعود سلیمانی پژوهشگر سلول‌های بنیادی که در آمریکا زندانی بود مبادله و آزاد شد.
- در دی ماه سال ۱۳۹۴ و در جریان اجرای برجام، جیسون رضاییان خبرنگار ایرانی- آمریکایی که از بیش از یک سال از زندانی شدن او می‌گذشت، به همراه چهار آمریکایی دیگر در ازای یک میلیارد و هفتصد میلیون دلار پول نقد که بدهی آمریکا و سود آن به ایران بود، از زندان آزاد شد.
این مبلغ به دلیل پرداخت ۴۰۰ میلیون دلار توسط حکومت پهلوی به آمریکا در دهه هفتاد میلادی برای خرید اسلحه بود که البته آن تسلیحات به ایران تحویل داده نشد. همچنین بر اساس حکم دادگاه ایالات متحده موظف شد که یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار هم سود این پول را به ایران پرداخت کند.
فهرست مبادلات زندانی میان ایران و کشورهای غربی در سال‌های اخیر جدا از فهرست طولانی‌تری است از مجموع شهروندان غربی و یا دوتابعیتی از این قبیل که یا هنوز در ایران زندانی‌اند و یا به اشکال دیگری آزاد شده‌اند.
یکی از موارد شاخص احمدرضا جلالی، پزشک و پژوهشگر دوتابعیتی ایرانی-سوئدی، است که مبادله نشدن او در معاملۀ اخیر حکومت ایران با سوئد برای برگرداندن حمید عباسی به ایران خبرساز شد.
آقای جلالی اردیبهشت سال ۹۵، وقتی برای شرکت در یک کنفرانس علمی به ایران سفر کرده بود، به دست مأموران وزارت اطلاعات بازداشت شد و سپس در دادگاه انقلاب به اتهام «جاسوسی برای اسرائیل» به اعدام محکوم شد و همچنان زندانی است.
مقام‌های جمهوری اسلامی بازداشت و زندانی کردن شهروندان کشورهای دیگر و یا ایرانی‌های دوتابعیتی و آزادی آن‌ها در ازای دریافت امتیازات مدنظر خود را «دیپلماسی اقتدار» می‌نامند؛ اما بسیاری از ایرانیان و همچنین مقامات غربی آن را «دیپلماسی گروگان‌گیری جمهوری اسلامی» می‌خوانند.
