در پی خروج ایالات متحده از برجام، سایر کشورهای طرف ایران در این توافق، می‌گویند همچنان در پی ماندن در برجام و حفظ این توافق هستند. تهران اما هشدار داده که در صورتی که اروپا نتواند تأمین منفعت ایران از برجام را تضمین کند، این توافق را ترک می‌کند و برنامه هسته‌ای خود را بدون محدودیت ادامه می‌دهد.
حال اتحادیه اروپا در تلاش است تا پس از گفت‌وگوهایی که با مقام‌های ایران داشته، اقداماتی عملی در این زمینه انجام دهد تا فعالان اقتصادی اروپایی بتوانند علیرغم بازگشت تحریم‌های آمریکا، به فعالیت در ایران ادامه دهند.
اما جزئیات اقدامات کمیسیون اروپا در این زمینه چیست و جنبه‌های مختلف آن کدام است؟
***
ساعت ۱۰:۳۰ بامداد به وقت اروپای مرکزی، کمیسیون اروپا روندی چهار بخشی را کلید زد که شاید به وسیله آن بتواند اجرای برجام را ادامه دهد و ایران را در این توافق که برنامه هسته‌ای‌اش را محدود می‌کند، نگه دارد.
اگرچه آن طور که یک مقام اتحادیه اروپا که نخواست نامش فاش شود، می‌گوید ابزار در دست اروپا یک سلاح قطعی نیست اما اگر این ابزار به صورت کامل به کار گرفته شود، می‌تواند تأثیر تحریم‌های آمریکا را که در حال بازگشت هستند، تخفیف دهد.
برنامه‌ای که کمیسیون اروپا در بیانیه خود آن را توضیح داده شامل چهار بخش می‌شود. استفاده از قانون انسداد یا بازدارنده، استفاده از بانک سرمایه‌گذاری اروپایی، ادامه و تقویت همکاری‌های و کمک به ایران در حوزه‌های مختلف، و بررسی امکان یکباره انتقال پول به بانک مرکزی ایران.
اما هر کدام از این چهار موردی که آغاز انجام اقدامات برای آنها روز جمعه کلید خورده، راهی پرپیچ و خم در پیش دارد.
۱. قانون انسداد یا بازدارنده
در روزهای گذشته اشارات متعددی به قانون انسداد یا بازدارنده شده است. این قانون مربوط به دهه نود میلادی است. در آن زمان به دلیل اعمال دو تحریم فراسرزمینی از سوی آمریکا این قانون در اتحادیه اروپا شکل گرفت. دو تحریمی که مربوط به کوبا و همچنین قانون ایلسا (تحریم لیبی و ایران) می‌شد.
اروپایی‌ها با تصویب قانون بازدارنده اعلام کردند شرکتهای اروپایی از پیروی از قانون تحریمی آمریکا منع می‌شوند. چنین قانونی آمریکا را ترغیب به ادامه گفت‌وگوی سیاسی کرد و از همین رو دقیقاً سی سال پیش، در ماه مه سال ۱۹۹۸، اروپا و آمریکا به توافقی رسیدند که قانون انسداد یا بازدارنده اجرایی نشد.
حال اما اروپا بار دیگر با بازگشت تحریم‌های آمریکا و تأثیر آن بر شرکتهای اروپایی تصمیم به اجرای این قانون گرفته و از همین رو کار را روی تهیه متممی برای آن که شامل تحریم‌های ایران شود، آغاز کرد.
بر اساس قانون انسداد، تصمیم دادگاه‌های خارج از محدوده اتحادیه اروپا به رسمیت شناخته نمی‌شود، و شرکت‌هایی که به دلیل آنچه مثلاً از سوی آمریکا نقض تحریم محسوب می‌شود، خسارت دیده‌اند، می‌توانند درخواست دریافت غرامت کنند.
در همین حال هر کشور عضو می‌تواند در حوزه اختیارات خود تعیین کند که آیا باید جرایمی برای طرف تحریم‌کننده و همچنین شرکتهای نقض‌کننده قانون انسداد در نظر بگیرد یا خیر. بر اساس ماده پنج قانون انسداد، یک شرکت اروپایی عملاً ممکن است از هر دو طرف یعنی هم ایالات متحده و هم اتحادیه اروپا، تنبیه شود اما اینکه این موضوع در عمل تا چه اعمال شود، موضوعی است که مسئولان اتحادیه اروپا فعلاً نمی‌خواهند درباره آن اظهارنظر دقیقی بکنند.
در همین حال قانون انسداد این فرصت را می‌دهد که در مواردی که توجیه‌پذیر باشد، استثنا در نظر گرفته شود.
برای به اجرا در آمدن قانون انسداد همچنان باید یک مسیر چند هفته‌ای طی شود و ۲۸ کشور اتحادیه اروپا باید چراغ سبز سیاسی را تبدیل به اقدام رسمی کنند. پس از تصویب در کمیسیون در هفته اول ماه آینده میلادی، شورای اروپا و پارلمان حدود دو ماه فرصت دارند تا اگر اعتراضی در این زمینه دارند را مطرح کنند، و اگر اعتراضی مطرح نشود، یک روز پیش از بازگشت تحریم‌های آمریکا یعنی ۱۳ مرداد، قانون انسداد ۳۲ سال پس از شکل‌گیری اولیه، به اجرا در می‌آید.
۲. برداشتن موانع برای همکاری بانک سرمایه‌گذاری اروپایی
اما دومین اقدام متحد اروپایی که در روز جمعه کلید آن زده شد، آغاز روند رسمی برداشتن موانع برای این است که بانک سرمایه‌گذاری بتواند مسئولیت تأمین مالی پروژه‌ها در ایران را بر عهده بگیرد. بانک سرمایه‌گذاری اروپایی که مقر آن در لوکزامبورگ است، از پروژه‌های داخل اتحادیه حمایت می‌کند و در عین حال تحت یک مأموریت با عنوان «مأموریت قرض خارجی» که در سال ۲۰۱۴ تعریف شده، این بانک در بیرون از مرزهای اتحادیه نیز اقدام می‌کند.
در این زمینه ایران به عنوان واجد شرایط بالقوه تعریف شده بود که حال با تصمیم اخیر کمیسیون، قرار است به موقعیت بالفعل تبدیل شود. البته بانک سرمایه‌گذاری اروپایی با سیستم مالی آمریکا در ارتباط است، اوراق قرضه در نیویورک منتشر می‌کند و حال همکاری‌اش با ایران می‌تواند چالش‌برانگیز باشد.
در همین حال بنا بر گفته یک مقام اتحادیه اروپا، همچون دیگر کشورهایی که بانک سرمایه‌گذاری اروپایی در آنجا فعالیت می‌کند، در مورد ایران هم باید اقدامات برای «ارزیابی بایسته» و «شفافیت» در نظر گرفته شود.
برای نهایی شدن فعالیت بانک سرمایه‌گذاری اروپایی، باید مراحل قانونی همانند بخش اول طی شود.
۳. اقدامات اعتمادساز
دیگر اقدامی که کمیسیون قدم برداشتن در راستای آن را آغاز کرده، اقدامی است که اعتمادساز خوانده است. قرار است در این راستا همکاری با ایران در حوزه‌های مختلف ادامه یابد و تقویب شود. سفر کمیسر انرژی میگل کالیاس کانیِته به ایران در روزهای پیش رو در همین راستا انجام می‌شود.
بنا بر اعلام مقام‌های اروپایی یکی از مسائلی که در این سفر مورد گفت‌وگوی طرفین خواهد بود، تسهیل پرداخت در ازای خرید نفت از ایران و دیگری چگونگی بازگرداندن سرمایه ایران که هم اکنون داخل اتحادیه اروپاست، خواهد بود. در همین راستا آن طور که یک مقام اتحادیه اروپا گفته است، موضوع استفاده از یورو به جای دلار نیز از جمله ایده‌های مورد نظر است که البته جزئیات فنی آن مشخص نیست.
۴. پرداخت یکباره به ایران از سوی ۲۸ عضو
کمیسیون اروپا در بیانیه روز جمعه خود، چهارمین اقدام خود را ترغیب کشورهای عضو به بررسی راه‌های انتقال یکباره پول به بانک مرکزی ایران توصیف کرده است. کمیسیون می‌گوید چنین رویکردی می‌تواند به مقام‌های ایرانی کمک کند تا درآمدهای حاصل از فروش نفت را دریافت کنند.
از جمله چالش‌های اساسی که ایران در دوران تحریم‌های پیش از برجام با آن مواجه بود، موضوع تبادلات بانکی و همراهی سوئیفت با نظام تحریم‌های بین‌المللی بود. عدم دسترسی به سوئیفت، استفاده ایرانی‌ها از نظام بانکی را غیرممکن کرده بود.
حال یک مقام اتحادیه اروپا می‌گوید در این زمینه با سوئیفت گفت‌وگو خواهد شد اما در نهایت این تصمیم این شرکت خواهد بود که از تحریم‌های آمریکا پیروی کند یا خیر. رهبران اروپایی از جمله امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه در روزهای اخیر گفته بودند که نمی‌توانند شرکتهای اروپایی را ملزم به سرپیچی از قوانین تحریمی آمریکا و یا سرمایه‌گذاری در ایران کنند.
دیگر چالشی که اروپا هنوز جوابی برای آن ندارد، سرنوشت قرارداد شرکت هواپیماسازی ایرباس با ایران برای تحویل هواپیماهای مسافربری است. ایرباس پس از به اجرا در آمدن برجام، از وزارت خزانه‌داری آمریکا برای این منظور مجوز دریافت کرد، اما حال آمریکا می‌گوید در صدد پس گرفتن این مجوز است. مقام‌های اتحادیه اروپا می‌گویند هنوز ابعاد این تصمیم آمریکا برای‌شان روشن نیست.
***
هدف تصمیم سیاسی ۲۸ کشور عضو اتحادیه اروپا که حال باید تبدیل به اقدامات عملی شود، در نهایت ترغیب شرکتهای کوچک و متوسط است که به فعالیتی که در دو سال اخیر در ایران آغاز کرده‌اند، ادامه دهند.
اتحادیه اروپا می‌گوید در این راستا به گفت‌وگوی خود با مقام‌های آمریکایی برای روشن شدن دامنه تحریم‌هایی که در حال بازگشت هستند، ادامه می دهد. اگرچه بروکسل همچنان باید به گفت‌وگوهای کارشناسی و سیاسی خود با طرف ایرانی نیز ادامه دهد، تا بتواند تهران را ترغیب کند که در ازای تلاش‌های اتحادیه، در برجام بماند، و برنامه هسته‌ای خود را تحت این توافق، محدود نگاه دارد.
