سال ۱۳۹۴ که به پایان رسید، حدود سه ماه از آغاز اجرای برجام گذشته بود. توافق اتمی که چند ماه پیشتر از آن در تیرماه سال ۱۳۹۴ بین ایران و گروه پنج به علاوه یک به دست آمد. اگرچه طرفین دست یابی به توافق اتمی را یک موفقیت ارزیابی کردند اما کسی انتظار نداشت مسیر پیش رو، هموار و بدون فراز و نشیب باشد. سال ۱۳۹۵، و ۳۶۵ روز آن، گواهی بر این موضوع بود.
برجام یا همان برنامه جامع اقدام مشترک، را اگر کوتاه توضیح دهیم، توافقی در حوزه خلع سلاح است که بر مبنای آن ایران محدودیت های گسترده ای را بر برنامه هسته ای خود اعمال کرد، و طرف مقابل تحریم های مرتبط با برنامه هسته ای ایران را رفع کرد. سال ۱۳۹۵ در حوزه هسته ای و اجرای برجام را از همین منظر مرور می‌کنیم.
اجرای تعهدات ایران:
بر مبنای برجام ایران چند اقدام در زمینه هسته‌ای انجام داده و می دهد. از جمله هزاران سانتریفوژ فعال خود را از کار انداخت، غنی سازی اورانیوم را تا ۳.۶۷ درصد، یا به اصطلاح اورانیوم کمتر غنی شده نگه داشت، اقداماتی را برای بازطراحی تاسیسات آب سنگین اراک انجام داد. ایران همچنین به صورت داوطلبانه اجرای پروتکل الحاقی را آغاز کرد که دسترسی بیشتر بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی به تاسیسات اتمی ایران ممکن می کند. این پروتکل باید تا حداکثر هشت سال پس از دستیابی به برجام به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد. آژانس بین المللی انرژی اتمی، مهمترین نهاد بین المللی مسوول در زمینه مسایل هسته ای، از سوی گروه ۵+۱ موظف شد، به صورت مداوم این اقدامات ایران را مرور کند و درباره آن گزارش دهد. آژانس می گوید برای نظارت بر برنامه ایران، منابع انسانی خود را ۱۲۰ درصد افزایش داده است. گزارش های آژانس درباره اجرای برجام عموما نتیجه گیری کرده که ایران به تعهدات خود پایبند بوده است.
اما در دو دوره گزارش دهی، موضوع ذخیره آب سنگین و عبور آن از حد مجاز ۱۳۰ تن مشکل آفرین شد. پیشتر در سال ۱۳۹۴،آمریکا یکبار از ایران محموله ای چند ده تنی خریداری کرد که این خود تبدیل به موضوعی مناقشه برانگیز در صحنه سیاسی آمریکا شد. در همان زمان مارک فیتزپاتریک، مدیر اجرایی انستیتوی بین‌المللی مطالعات استراتژیک در واشنگتن، به رادیوفردا گفته بود: « ایران احتیاجی به ادامه تولید آب سنگین ندارد که آمریکا احساس وظیفه کند که آن را بخرد و نمایندگان کنگره می‌گویند آمریکا دیگر این خرید راانجام ندهد، آمریکا در این زمینه تعهدی نداده است اما اگر ایران به تولید ادامه دهد و از حد مجاز بگذرد ،چه کسی آن را خواهد خرید ؟» پیش بینی آقای فیتزپاتریک به حقیقت پیوست و ایران به دلیل انکه در روند صدور آب سنگین با چالش مواجه شد، ذخیره اش بالاتر از حد مجاز رفت و آژانس این مساله را در گزارش هایش ثبت کرد و در آبان ماه سال ۱۳۹۵، یوکیا آمانو در جلسه شورای حکام آژانس دراین‌باره هشدار داد.
از آن زمان تاکنون ایران به این مساله رسیدگی کرده است. در همان زمان حتی مقام های آمریکایی تاکید کردند که ایران در صدد حل مشکل است و به گفته سخنگوی وزارت خارجه آمریکا این مهم بوده که ایران این موضوع را از آژانس مخفی نکرده بود. ایران در پی این هشدارها، آب سنگین مازاد خود را از جمله به عمان صادر کرد و مقام های ایرانی می گویند برخی اروپایی ها هم خواستار خرید این ماده هستند. آب سنگین خود به تنهایی خطرناک نیست اما می تواند در رآکتوری به کار رود که پلوتونیوم تولید می کند، و پلوتونیوم می تواند از جمله در تولید سلاح اتمی استفاده شود. گزارش اخیر آژانس چند هفته پیش از پایان سال ۱۳۹۵، نشان می داد که ایران در راستای تعهداتش عمل کرده و ذخایر اورانیوم و آب سنگینش از حد مجاز عبور نکرده است.
تعهدات گروه پنج به علاوه یک:
اما سوی دیگر توافق اتمی، اجرای تعهدات طرف مقابل است که شامل رفع تحریم های مرتبط با برنامه هسته ای بود. اقدامات شش قدرت جهانی در این زمینه از ماه‌ها پیش از اجرایی شدن برجام آغاز شد و با فرارسیدن روز اجرا جنبه اجرایی به خود گرفت. اما بازگشت ایران به اقتصاد بین المللی، رشد سرمایه گذاری در صنایع مختلف و تمایل بانک های بزرگ بین المللی به همکاری با ایران با آن سرعتی که در ایران انتظار می رفت، پیش نرفت. در طول سال ۱۳۹۵، انتقادهای متعددی در این زمینه مطرح شد. از جمله از سوی آیت الله علی خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی که در تابستان، هم از سرعت رفع تحریم ها انتقاد کرد و هم تلنگری به مقام های دولت حسن روحانی زد.
انتقاد رهبر جمهوری اسلامی و برخی دیگر از مقام ها خصوصا اصولگرایان و متهم کردن آمریکا به بدعهدی در حالی مطرح شد که این کشور به طور مشخص به عنوان کشوری که بیشترین تحریم ها از سوی آن اعمال شده بود، اقدامات اعتماد ساز متعددی نیز در این زمینه انجام داد. جان کری وزیر خارجه وقت، سفرها و نشست هایی با بانک های بزرگ و صاحبان سرمایه انجام داد و وزارت خزانه داری آمریکا، سعی در روشن کردن وضعیت پیش رو در همکاری با ایران کرد.
اقداماتی که ریچارد نفیو که پیشتر مذاکره کننده آمریکا در زمینه تحریم‌ها با ایران بود، درباره آن می گوید دولت آمریکا به اندازه کافی در این زمینه اقدام کرده و به نظر او اگرچه مهم است اما امروز کمبود رهنمود و بیانیه نیست و بانک ها نمی خواهند قدم بردارند، و «میزانی که دولت آمریکا می تواند در این زمینه دخالت کند، محدود است». آقای نفیو می افزاید « تنها ایران است که می تواند بانک‌ها را قانع کند این ریسک ارزش دارد و منافعی وجود دارد که آنها می توانند در تجارت با ایران از آن بهره‌مند شوند. در طول زمان این اتفاق خواهد افتاد. به نظرم ایران به موقعیت خود در این زمینه بسیار ضربه زده است. هر اظهارنظری از سوی خزانه‌داری مطرح شده، با آزمایش موشکی توسط ایران یا مثلا اظهاراتی خصمانه علیه عربستان سعودی همزمان شده است. فارغ از اینکه این اقدامات درست است یا خیر، موضوع اینجاست که اگر شما یک بانک بین‌المللی هستید این وضعیت را باثبات نمی‌بینید و بانک‌های زیادی نیستند که بخواهند خود را درگیر چنین وضعیتی بکنند».
درکنار این فضایی که آقای نفیو به آن اشاره کرد، چند چالش دیگر نیز از سوی تحلیلگران در طول سال گذشته با اهمیت برشمرده شد. یکی اینکه ایران همچنان با تحریم های اولیه آمریکا که مربوط به مساله هسته ای نیست، مواجه است. تحریم هایی که از جمله استفاده ایران از ارز دلار در تبادلات بین المللی اش را با محدودیت مواجه می کند. مشکل دیگر هم نظام بانکی ایران عنوان شده که ایران برای بهبود وضعیت آن در طول سال گذشته از جمله با گروه ویژه اقدام مالی یا همان اف ای تی اف برای ارتقا استانداردها به توافق‌هایی رسید تا در آینده نام ایران فهرست سیاه این گروه خارج شود. این اقدام دولت با انتقادهای شدید در داخل ایران مواجه شد برخی آن را با قرارداد ترکمانچای مقایسه کردند.
البته در طول همین سال با رفع تحریم ها ایران صادرات نفت خود را افزایش داد، توافق های متعددی برای سرمایه گذاری در حوزه های مختلف به امضا رساند و از جمله، آمریکا بر مبنای برجام مجوز فروش هواپیماهای مسافربری بویینگ و ایرباس را صادر کرد. ایران همچنان از این وضعیت ناراضی است. این فضا با تمدید قانون تحریمی آمریکا درباره ایران معروف به آیسا، تشدید شد. اگرچه باراک اوباما رییس جمهور وقت از امضای این قانون خودداری کرد اما ایرانی ها با انتقاد شدید از تمدید آن گفتند اگر این قانون روزی اجرا شود، نقض برجام خواهد بود.
ترامپ و برجام
سال ۱۳۹۵ اما در حالی به پایان رسید که در واشینگتن دولت تازه ای بر سر کار آمده و دونالد ترامپ رییس جمهوری آمریکا، برجام را یکی از بدترین توافق هایی که آمریکا بر سر آن مذاکره کرده، می داند. از همین رو هم درباره آینده اجرای برجام تردیدهایی به وجود آمده است. اگرچه وعده ای که در کارزار انتخابات ریاست جمهوری از سوی آقای ترامپ مطرح شده بود، مبنی بر اینکه او همان روز اول این توافق را پاره می کند، اجرا نشد، اما مقام‌های ارشد دولت تازه تاکید کرده‌اند که برجام در دست بررسی است. ایران بارها گفته که این یک توافق دو جانبه نیست که آمریکا به یک‌جانبه آن را ترک کند. سایر کشورهای گروه پنج به علاوه یک هم بر همین موضوع تاکید کردند. فدریکا موگرینی رییس سیاست خارجی اتحادیه اروپا، پس از سفر به آمریکا و دیدار با مقام های دولت جدید گفت او تضمین هایی دریافت کرده که آمریکا به تعهدات خود در این زمینه پایبند خواهد بود.
اگرچه برخی تحلیلگران می گویند، پایبندی آمریکا به معنی آن نیست که رویه دولت پیشین را که منعطف ارزیابی می کنند، ادامه یابد. این نظر دنیس راس، مقام پیشین مشاور ویژه هیلاری کلینتون در امور خاورمیانه و آسیای جنوب غربی در وزارت خارجه آمریکاست: « مثلا اگر موضوع موشکی مطرح می‌شود، تحریم اعمال کند. چون شورای امنیت از ایران خواسته که بر مبنای قطعنامه ۲۲۳۱ ، موشک بالیستیک آزمایش نکند . خب ایران می‌گوید قطعنامه درباره موشک‌های بالیستیک با قابلیت حمل سلاح اتمی صحبت می کند، ما هدفمان این نیست در نتیجه می توانیم آزمایش کنیم. اما حقیقت این است که آنها موشک‌های بالیستیکی آزمایش می کنند که برد و قابلیت حمل به میزانی دارد که می تواند سلاح اتمی هم باشد. در نتیجه چون قطعنامه از آنها خواسته این کار نکنند ، ما باید با سایر کشورهای گروه پنج به علاوه یک که درباره توافق اتمی با ایران مذاکره کردند، کار کنیم ،که تحریم‌هایی را به خاطر این رفتار اعمال کنیم.»
رویکرد سختگیرانه را آمریکا در همان هفته های اول ریاست جمهوری دونالد ترامپ در پیش گرفت. وزارت امور خزانه‌داری آمریکا در بهمن ماه پس از یک آزمایش موشکی از سوی ایران، ۲۵ شخص حقیقی و حقوقی را در فهرست تحریم‌های خود قرار داد و مایکل فلین مشاور پیشین امنیت ملی آقای ترامپ درباره رفتار ایران یک اخطار رسمی صادر کرد. حال این سال ۱۳۹۶ خواهد بود که مشخص می‌کند ادامه اجرای توافق اتمی چگونه رقم خواهدخورد.
