شاید نتوان برای گسترده شدن محبوبیت عمومی پیامرسان تلگرام در میان کاربران ایرانی زمان دقیقی را مشخص کرد. اما به هر حال، تلگرام تا به حال این بخت را داشته که توسط حکومت ایران فیلتر نشود و شاید همین مسئله باعث فراگیری آن شده باشد.
حالا دیگر اما دردسرها و حاشیه‌های تلگرامی در ایران به حدی گسترده شده که یکی از رتبه‌های یک رقمی کنکور سال ۹۵ در مصاحبه با تسنیم «کامیپوتر و تلگرام» را از مسائلی دانسته که کنکوری‌ها را از موفقیت دور می‌کند.
حکومت ایران هم در برابر تلگرام بی‌تفاوت نبوده است. در همین روزهای گذشته خبری در رسانه‌ها منتشر شد که پلیس فتا ۴ نفر را به دلیل آنچه «توهین به مقدسات اسلامی» در کانال‌های تلگرام‌شان ذکر کرده بود، دستگیر کرده است. پیش از این هم فرد دیگری به علت انتشار عکس‌ها و کلیپ‌هایش در کانال‌ها و گروه‌های تلگرامی دستگیر و محاکمه شد.
از امین ثابتی کارشناس امنیت دیجیتال پرسیدم که آیا پلیس فتا برای دستگیری این افراد از روش‌های فنی سایبری و هوشمند استفاده می‌کند یا از روش‌های معمول پلیسی؟ او معتقد است:
«در مورد نحوه دستگیری اخیر گردانندگان کانال‌های تلگرام در ایران در این مورد بیشتر از روش‌های پلیسی استفاده می‌شود تا روش‌های فنی. مثلاً در مورد کانال‌های محبوب اتفاقی که می‌افتد این است که بعضی از این کانال‌ها آگهی قبول می‌کنند. بنابراین پلیس به راحتی به طور ناشناس به آنها پیشنهاد آگهی می‌دهد و با گرفتن شماره حساب برای واریز وجه آگهی به آدرس افراد دسترسی پیدا می‌کند. به طور کلی روش دستگیری خیلی ساده و دم دستی است منتها برای جنگ تبلیغاتی و ترساندن بقیه کاربران می‌گویند عملیات خیلی پیچیده‌ای انجام شده که اصلاً واقعیت ندارد.»
پدیده‌ای به نام کانال و آغاز یک قصه هیجان‌انگیز
وقتی تلگرام در یکی از به‌روزرسانی‌هایش امکان داشتن کانال را به کاربرانش داد، کسی هنوز شاید دقیق نمی‌دانست که واکنش کاربران ایرانی به این پدیده چه خواهد بود. اما هنوز زمان زیادی از این رویداد نگذشته بود که کانال‌های متعدد ایرانی شروع به فعالیت کردند.
تعداد زیادی از شخصیت‌ها معروف و محبوب ایرانی برای خودشان کانال شخصی راه انداختند و البته تعداد زیادی کانال با مقاصد تجارتی هم راه افتاد. در حال حاضر کانال‌های پر مخاطبی در تلگرام ایرانی وجود دارد که با دریافت صدها هزار تومان، برای کار و کسب شما تبلیغ می‌کنند یا حتی کانال شما را به دنبال‌کنندگان‌شان معرفی می‌کنند.
حالا شما می‌توانید با حضور در یک کانال خاص، بلیط ارزان هواپیما پیدا کنید، یا کتاب‌های مختلف را دانلود کنید، یا حتی با وصل کردن گوشی‌تان به بلوتوث ماشین، از کانال‌های تلگرامی موزیک گوش کنید.
حتی به تازگی روزنامه ایران گزارش داده بود که «گدایی تلگرامی» هم راه افتاده است و در بعضی کانال‌های تلگرام، افراد سودجو با انتشار تصاویر کودکان مریض و نیازمند به کمک مالی، افراد را به کمک کردن به این بچه‌ها ترغیب می‌کنند. کمک‌هایی که البته که اگر محقق بشود، به حساب شخصی این افراد واریز خواهد شد و هیچوقت به دست این کودکان مریض و نیازمند نمی‌رسد.
امنیت و تلگرام
در ایران همیشه مسائل امنیتی در اینترنت مثل یک شمشیر دو لبه هستند. به طوری که کاربران اینترنت از یک سو باید نگران هکرها و افراد کلاه‌بردار و فرصت‌طلب باشند، و از سوی دیگر نگران دخالت‌های همیشگی پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات نیروی انتظامی یا همان پلیس فتا.
امین ثابتی کارشناس امنیت دیجیتال اما در گفت‌وگو با رادیو فردا معتقد است که در مورد تلگرام، نوع عملکرد تیم مدیریتی تلگرام هم وضعیت را در کمی پیچیده‌تر کرده است:
«در مورد تلگرام، زمانی بنیانگذار تلگرام توئیت کرد که حکومت ایران از تلگرام خواسته که روی سرورهاش برای کاربران ایرانی ابزار جاسوسی نصب کند و گفت ما این درخواست را رد کرده‌ایم. اما بعد از یکی دو هفته دوباره اعلام کرد که نه ما اشتباه کرده‌ایم و ایران چنین درخواستی از ما نکرده. آن موقع خیلی‌ها از جمله خود من شک کردند که این تناقضات چطور اتفاق می‌افتد. شاید مهم‌ترین مسئله‌ای که باعث شده اخیراً بحث در مورد امنیت تلگرام بالا بگیرد همین عدم شفافیتی است که در عملکرد مدیران تلگرام وجود دارد. دولت ایران هم در واقع از این عدم شفافیت بدش نمی‌آید و هر چند وقت یکبار درباره تلگرام یک حرفی می‌زند.»
معمایی به نام فیلترینگ هوشمند
مقامات ایران بارها اعلام کرده‌اند که پروژه فیلترینگ هوشمند محتوای اینترنت را با جدیت پی می‌گیرند. محمود واعظی وزیر ارتباطات در گفت‌وگو با ایسنا این پروژه را پروژه‌ای در ۳ فاز توصیف کرده که فاز اول آن چندی پیش در اینستاگرام اجرا شد و به گفته او ۸۳ درصد هم موفقیت‌آمیز بوده است. [بیشتر بخوانید: فیلترینگ هوشمند تا چه حد قابل اجراست؟]
امین ثابتی اما در گفت‌وگو با رادیو فردا، فیلترینگ هوشمند را بیشتر شبیه یک شوخی می‌داند:
«فیلترینگ هوشمند در حد جوک است و نباید آن را جدی گرفت. من به طور صد در صد اطلاعات راسخ دارم که دولت روحانی فیلترینگ هوشمند را علم کرد تا جلوی سر و صدای محافظه‌کاران و جناح تندرو حکومتی را بگیرد و برای سرگرم کردن آنها این مسئله مطرح شد.
دلیلی که فیلترینگ هوشمند کاربردی نیست این است که وب‌سایت‌ها و پیام‌رسان‌های بزرگ به سمت رمز گذاری اطلاعاشان رفته‌اند. سایت‌هایی مثل گوکل، فیسبوک، توییتر، اینستاگرام همه به صورتی هستند که هیچ دولتی چه آمریکا و چه ایران نمی‌تواند وقتی می‌خواهد شما را مونیتور کند فقط می‌تواند بفهمد که شما مثلاً وارد فیسبوک دات کام شده‌اید ولی نمی‌تواند بفهمد که به کدام صفحه فیسبوک رفته‌اید و چه کار کرده‌اید.
در مورد تلگرام هم دقیقاً همین است و این پیامرسان هم قابلیت فیلترینگ هوشمند را ندارد که مثلاً دولت ایران بیاید کانال تلگرام رادیو فردا را بلاک کند.»
معمای انتقال سرور تلگرام به ایران
با توجه به مشقات فیلترینگ هوشمند، یکی دیگر از راه‌هایی که ظاهراً از نظر مسئولین ایرانی برای کنترل دولتی تلگرام معرفی شد، انتقال سرورهای این پیامرسان به داخل کشور بود.
در این زمینه ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی، در روز ۱۶ مرداد به فارس گفته بود: «بعضی پیام‌رسان‌ها برای انتقال سرور خود به ایران اعلام آمادگی کرده‌اند، بعضی کشورها از جمله روسیه، کره و حتی خود تلگرام برای انتقال سرور به ایران اعلام آمادگی کرده‌اند».
این گفته‌ها در حالی است که وزیر ارتباطات ایران به عنوان متولی اصلی زیرساخت‌های اینترنتی از چنین طرحی ابزار بی‌اطلاعی کرده و علاوه بر آن کارشناسان فن‌آوری اطلاعات هم همواره به این مسئله با تردید نگاه می‌کنند. امین ثابتی در این باره به رادیو فردا می‌گوید:
«به شخصه بعید می‌دانم این اتفاق بیافتد. به خاطر این که در داخل ایران زیرساخت‌های لازم برای نگهداری از این همه اطلاعاتی که روی سرورهای تلگرام هست وجود ندارد.
از نظر بیزنسی هم اگر به این مسئله نگاه کنیم، هیچوقت تلگرام این کار را انجام نمی‌دهد، چون این برند آنهاست و تلگرام فقط در ایران که محبوب نیست، در کل خاورمیانه محبوبیت دارد. همچنین به علت مشکلات مربوط به تحریم‌ها این مسئله هزینه‌های زیادی هم برای بنیانگذاران تلگرام دارد.
به همین دلیل این حرف‌ها به نظر من جدی نیست ولی متأسفانه رسانه‌ها این مسائل را جدی می‌گیرند. به نظر من دولت این حرف‌ها را می‌زند تا در برابر موج درخواست محافظه‌کاران ایران برای فیلتر کردن تلگرام مقاومت کند.»
بیم و امید در میانه کانال‌گردی
کاربران ایرانی موبایل از قطع شدن‌های مناسبتی سرویس‌های پیامرسان خاطرات چندان جالبی ندارند. وقتی که صبح روز انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸، بیشتر این کاربران متوجه شدند که سرویس پیام کوتاه موبایل‌شان کار نمی‌کند، خیلی از آنها فهمیدند که حکومت ایران وقتی لازم باشد هر بلایی که بخواهد و بتواند بر سر موبایل‌هایشان می‌آورد.
حالا اما صاحبان تلفن‌های هوشمند بیشتر ارتباطات خودشان را با پیام‌رسان‌هایی مثل تلگرام برقرار می‌کنند. پیام‌رسان‌هایی که کنترل دولتی روی آنها وجود ندارد و همین موضوع، نگرانی در مورد فیلتر شدن آنها را همواره زنده نگه می‌دارد.
امین ثابتی گرچه فیلترینگ هوشمند را از نظر فنی غیرممکن می‌داند، اما فیلتر شدن خود تلگرام را شدنی و امکان‌پذیر ذکر می‌کند. او در عین حال معتقد است به لحاظ سیاسی و محبوبیت اجتماعی فیلتر کردن تلگرام برای دولت ایران کار آسانی نیست:
«به نظر من تا وقتی که دولت روحانی در ایران است بعید است که تلگرام فیلتر شود. چون هزینه سیاسی بالایی برای دولت دارد. خود اینها می‌دانند که ابزارهایی مثل تلگرام روی انتخابات هم تأثیر داشته‌اند؛ نمی‌گویم خیلی زیاد ولی حتماً داشته است.
بنابراین اگر ابزاری با این محبوبیت با حدود ۲۰ میلیون کاربر مسدود شود هزینه سیاسی آن خیلی زیاد است و خیلی‌ها با این تفکر که دولت فعلی حتی نتوانست این را هم نگهدارد در انتخابات بعدی به آن رأی نمی‌دهند.
دلیل دیگر هم این است که سایت‌های تندرویی مثل فارس‌نیوز و بقیه هم الان در تلگرام کانال دارند و اینها خودشان به شکلی تلگرام را بیمه کرده‌اند.
همچنین به دلیل گسترش و پیشرفته‌تر شدن اینترنت موبایل، الان گروه‌های استفاده‌کننده از ابزارهایی مثل کانال‌های تلگرامی بسیار گسترده‌تر از [کاربران شبکه‌های اجتماعی] سال ۸۸ هستند.
ولی به طور کلی اگر تلگرام در ایران فیلتر شود مثل سابق باز هم کاربران جای دیگری را پیدا خواهند کرد و فعالیت‌هایشان را آنجا ادامه خواهند داد.»
امین ثابتی در عین حال معتقد است که استفاده از کانال‌های تلگرام برای کاربران اینترنتی که می‌خواهند اخبار و اطلاعات را پیگیری کنند امن‌تر از فضاهایی مثل فیسبوک است:
«در مورد کانال‌ها در تلگرام به دلیل اینکه کاربران اطلاعات‌شان را به اشتراک نمی‌گذارند خطر آنچنانی‌ای کسی را تهدید نمی‌کند. مثلاً در فیسبوک که افراد کامنت می‌گذارند و آی دی و پروفایلشان مشخص است خطر بیشتری وجود دارد تا کانال‌های تلگرام. با این حال به طور کلی به کاربران توصیه می‌شود روی همه صفحات و پیام‌رسان‌هایشان ورود دومرحله‌ای را فعال کنند.»
