تنها در کمتر از سه ماه، سازماندهی نیروهای امنیتی، نظامی و انتظامی، به طور ناگهانی تغییر کرده است. مانورهای نیروهای امنیتی بیشتر برگزار شده است، سپاه و بسیج، «گشت‌های ویژه و محلی» تشکیل داده‌اند، پلیس، تعداد گشت‌های «پیاده، موتوری و خودرویی‌اش» را افزایش داده و دادستانی تهران، اقدام به برپایی «گشت‌های شبانه معاونان دادستان» کرده است.
چه اتفاقی در شرف وقوع است که نهادهای نظامی، امنیتی و قضایی، به نام تامین امنیت عمومی و مقابله با آسیب‌های اجتماعی و در قالب طرح‌هایی چون «حماسه امنیت و خدمت» دست به ایجاد تغییرات ناگهانی زده‌اند؟ علت این آماده‌باش چیست؟ نظام جمهوری اسلامی از چه می‌ترسد؟
پاسخ این پرسش‌ها را می‌توان در مرور وقایع سیاسی و اجتماعی سالهای پس از انقلاب، جستجو کرد. بررسی اتفاق‌های دهه‌های گذشته نشان می‌دهد هرگاه نارضایتی عمومی و اجتماعی نسبت به یک مساله بالا گرفته و یا یک اتفاق سیاسی پیش‌بینی نشده به وقوع پیوسته است، نیروهای امنیتی و نظامی، برای برخورد، سرکوب و کنترل شرایط، با اشاره راس حاکمیت سازماندهی شده‌اند.
از شورش‌های مشهد و اسلامشهر در دهه ۷۰ گرفته، تا اعتراض‌های گسترده پس از گرانی بنزین در سال ۸۶. از اتفاقات کوی دانشگاه سال ۷۸ تا حوادث انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۸۸.
در حال حاضر نیز دورنمای نگران کننده‌ای از وضعیت اقتصادی ایران و تغییرات سیاسی احتمالی وجود دارد.
از یک سو، به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، شاخص فقر در مناطق شهری ایران، از سال ۸۷ تا ۹۳ روندی صعودی داشته و نرخ تورم در آذرماه مجدد به مرز دو رقمی شدن رسیده است.
اساتید اقتصاد همچون دکتر محسن رنانی، چندین بار هشدار داده اند: «اگر میلیون‌ها بیکار، حاشیه نشین و فقیر دست به اعتراض بزنند و شورش پابرهنگان شکل بگیرد آنان دیگر نه مذاکره پذیرند و نه رهبری پذیر. آنها هدف روشنی نخواهند داشت؛ فقط وضع موجود را نمی‌خواهند.»
نمونه این پیش‌بینی، اتفاقی بود که روز پنجشنبه، ۷ دی ماه، در مشهد، نیشابور، کاشمر و شاهرود و چندین شهر دیگر با عنوان «نه به گرانی» رخ داد.
از طرف دیگر، انتشار اخباری از وضعیت جسمی آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی و طرح مسائل جایگزینی او، نگرانی‌هایی را از احتمال واکنش‌های بعدی گروه‌ها و چهره‌های سیاسی و احتمال بروز اغتشاش‌هایی ایجاد کرده است.
ترس شورش و طرح توسعه ساختار سپاه و بسیج
مجموعه شرایط فوق باعث شده تغییراتی در سطح فرماندهان و ساختار نهادهای نظامی و امنیتی ایجاد شود و تعداد مانورهای شهری افزایش یابد.
سپاه پیشتر تا سال۹۱، طرح «دفاع موزاییکی» را پیاده کرده بود. به معنای آنکه «در زمینه نبردهای داخلی اگر دشمن بخواهد حرکتی انجام دهد، در هر روستا، شهر و یا هر مکانی که جمعیتی در آن زندگی می‌کنند، اعضای بسیج آن محل و منطقه، از مکان خودشان می توانند دفاع کنند».
با تعریف فوق، این بازوی نظامی رهبر جمهوری اسلامی، گردانهای بیت‌المقدس و امام حسین را به عنوان نیروهای واکنش سریع، گردانهای امام علی را به منظور برخورد با اغتشاشات و مسائل امنیتی، گردانهای عاشورا و الزهرا را با هدف برخوردهای ضد شورش و تیپ صابرین را برای انجام عملیات ویژه تجهیز کرده بودند.
هم‌اینک در کنار این اقدامات، باز هم دامنه عملکرد این نهاد با اهداف توسعه بسیج و سپاه، افزایش یافته است، چنانچه محمدرضا یزدی، فرمانده سپاه استان تهران، روز یکشنبه ۱۹ آذر، با تاکید بر اینکه «زلزله‌های اجتماعی» در تهران در حال رخ دادن است، خبر داد که به زودی «گشت‌هایی ویژه» برای «جلوگیری از سرقت و مقابله با اراذل و اوباش» راه‌اندازی خواهد شد.
تقریبا یک ماه پیش از او، غلامحسین غیب‌پرور، رئیس سازمان بسیج، نیز از طرح این نهاد برای راه اندازی «گشت‌های محله» خبر داده بود.
احمد ذوالقدر، معاون عمليات نيروی بسيج، گفته بود که این گشت‌ها پنج نفره بوده و به صورت پياده در هزار نقطه از محلات شهری کشور فعاليت خواهند کرد.
او هدف از این گشت‌ها را «کمک به برقراری امنيت پايدار در محلات»، «برخورد با اراذل و اوباش و سارقان»، «ممانعت از آسيب رساندن به اماکن عمومی، دولتی و خصوصی»، و «برخورد با جرائم مشهود» عنوان کرده بود.
همزمان، به موازات رفتارهای پیشگیرانه سپاه و بسیج، سعيد منتظرالمهدی، سخنگوی پلیس هم خبر داد که این نیرو در «مناطق حاشيه‌‌نشين»، گشت‌هایش را افزایش داده است.
چنین برنامه‌ای در شرایطی است که سال ۹۵، نیروی انتظامی طرحی مبنی بر استفاده از ۷ هزار نيروی نامحسوس پليس با نام «برقراري نظم و امنيت اخلاقی» پیاده کرده بود.
اما در آخرین مورد، عباس دولت‌آبادی، دادستان تهران نیز قدم به میدان گذاشته و در اقدامی بی‌سابقه از برپایی «گشت‌های شبانه» معاونان خود با هدف «حمایت از حقوق عامه و صیانت از حقوق شهروندی» خبر داده است.
تمامی تغییر و تحولات گسترده چند ماه اخیر، در حالی است که کلیت نظام جمهوری اسلامی در چهار دهه گذشته، پس از مواجهه‌های متعدد با حرکت‌های اعتراضی، شورش‌های ناگهانی و کسب تجربه در این رابطه، ساز و کار گسترده‌ای برای سرکوب و برخورد با هر نوع نارضایتی‌های سیاسی و مردمی ترتیب داده است. اما به نظر می‌رسد در شرایط فعلی تمام آماده‌سازی‌های قبلی کفایت نمی‌کند.
دهه ۷۰: شورش مشهد و شکل گیری گردانهای عاشورا و الزهرا
در اوایل دهه ۷۰، شورش‌هایی در شهرهایی مانند مشهد، اسلامشهر، شیراز، زاهدان، زنجان، ارومیه، اراک و مبارکه رخ دادند که برای مسئولان حکومتی غیرمنتظره بود.
از جمله آنها مشهد بود که تلاش ماموارن شهرداری؛ سال ۷۱؛ برای تخریب خانه‌های مسکونی غیر مجاز ساخته شده در حاشیه شهر منجر به درگیری‌ها و کشته‌شدن چندین نفر شد. در مرداد ۷۳، با مخالفت مجلس با استان شدن قزوین، اعتراض‌ها در این شهر بالا گرفت و کار به خشونت کشید. در اسلامشهر نیز؛ ۱۵ فروردين سال ۷۴، اعتصاب رانندگان ميني‌بوس به وضعیت موجود، همزمان با اجرای طرح تعدیل اقتصادی در دولت اکبر هاشمی رفسنجانی و افزایش ۵۰ درصدی تورم، شرایطی غافلگیرکننده برای حکومتمداران ایجاد کرد.
جزئیات این اعتراض‌ها و میزان تلفات ناشی از آنها هیچگاه اعلام نشد، اما این حوادث باعث یک خانه‌تکانی و تغییر در ساختار تشکيلاتی بسيج وافزايش مانورهای شهری شد. به طور مشخص گردانهای عاشورا و الزهرا پس از وقایع مشهد شکل گرفت و هدف آن حفاظت از کوی و برزن‌ها و اقدام در حوادث غیر مترقبه بود.
البته این دو گردانهای پرتعداد بسیج، سال ۸۶، به نیروهای زمینی سپاه ملحق شدند و در حوادث انتخابات سال ۸۸ نیز تحت فرماندهی سپاه ثارالله تهران بزرگ نقش عمده‌ای ایفا کردند.
دهه ۸۰: شورش بنزین و گشت‌های عملیاتی سپاه
با وجود آنکه تمام نیروهای نظامی و امنیتی با حمایت هسته مرکزی قدرت، برای مهار اعتراض‌های سال ۸۸ به میدان آمده بودند، اما گستردگی آن اوضاع را از کنترل خارج کرده بود.
اتفاقات آن سال در حالی بود که تقریبا از یک سال زودتر، با توجه به شرایط اقتصادی نامناسب و اعتراض‌هایی که به «شورش بنزین» معروف شدند، آمادگی‌هایی برای مقابله پیش‌بینی شده بود.
افزايش مانورهای شهری و تغييرات در ساختار تشکيلاتی بسيج پس از آن صورت گرفت که به دنبال طرح سهميه بندی بنزين در ۶ تيرماه ۸۶، شهرهای مختلف از جمله تهران و اسلامشهر، شاهد اعتراض‌های مردمی بود و تعدادی پمپ بنزين به آتش کشيده شد و بانک‌ها و ساختمان‌های دولتی مورد حمله قرار گرفتند.
بر اساس گزارش‌ها در اين حادثه چندین نفر کشته شدند ولی آمار واقعی تلفات اعلام نشد.
چند ماه بعد از این اتفاق، گردانهای ضد شورش عاشورا و الزهرا به نيروی زمينی سپاه پیوستند و فرمانده کل سپاه، فرماندهی نیروی مقاومت بسیج را هم برعهده گرفت. با این تغییرات، حسین طائب به عنوان معاون فرماندهی کل سپاه و فرمانده نیروی مقاومت بسیج منصوب شد.
به علاوه، سپاه‌های استانی عهده دار مسئولیت هر دو نیروی مقاومت بسیج و زمینی سپاه در استان‌ها شدند و تحت فرماندهی فرمانده کل سپاه قرار گرفتند.
بعد از این تحولات، حسین طائب اعلام کرد «گشت‌های عملیاتی» با عنوان «امنیت پایدار» و با دستور آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، از اول آذر ۸۷ راه‌اندازی می‌شود. او گفته بود نیروی‌های بسیج در کلیه پایگاهها برای تامین امنیت اجتماعی مردم هر شب به گشت زنی خواهند پرداخت.
یرپایی گشت‌های خیابانی همزمان با طرح «امنیت اجتماعی» نیروی انتظامی و اجرای عملیات گسترده «رزمایش امنیت و آرامش» بود.
گشت‌های عملیاتی سپاه و بسیج، فروردین سال ۸۸، دو ماه قبل از انتخابات ریاست جمهوری، نیز دوباره فعال شده بودند. احمدرضا رادان، جانشين وقت فرمانده نيروی انتظامی گفته بود: «در جلساتی كه با عزيزان سپاه داشتيم گشت‌های بسيج به عنوان گشت محله در تهران و كل كشور مشغول به کار می‌شوند»
دهه ۹۰: حوادث ۸۸ و گردانهای امام علی
هرچند اعتراض‌های گسترده سال ۸۸ با ورود همه جانبه ارکان مختلف نیروهای نظامی، انتظامی و امنیتی و با حمایت هسته مرکزی قدرت، از وضعیت بحرانی برای حکومتمداران خارج شد، اما نگرانی از شعله‌ور شدن اتش زیر خاکستر نارضایتی‌ها و خواسته‌های سرکوب‌شده، هیچگاه مسئولان را رها نکرده است.
به همین دلیل برای چندمین بار تغییراتی در سپاه و بسیج صورت گرفت تا جنبه‌های بازدارندگی و سرکوب را تقویت کند. از جمله بسیج تبدیل به سازمان شد و با حکم آیت‌الله علی خامنه‌ای، محمدرضا نقدی، به فرماندهی آن منصوب شد.
از سوی دیگر، فروردین ۹۰، یگان‌های امنیتی تازه‌ای به نام «امام علی»، با تکیه بر تجربه انتخابات پرحاشیه ریاست‌جمهوری و تحت عنوان «مقابله با فتنه‌هایی مانند فتنه ۸۸ » شکل گرفت. وظیفه گردانهای موتورسوار امام علی، برخورد با مسائل امنیتی و شهری و خیابانی هستند.
همزمان با تغییر بافت قدرت در سال ۹۲ و راهیابی حسن روحانی به ساختمان ریاست‌جمهوری، و متعاقب آن انتخابات مجلس دهم و خبرگان رهبری، باز هم فصلی دیگر در ساختار سپاه و بسیج آغاز شد.
دی ماه ۹۵، در حالی که معاون امنیتی انتظامی وزارت کشور از «افزایش ۶٩ درصدی اعتراض‌های اجتماعی اعم از کارگری، صنفی و بخشی» خبر می‌داد؛ «غلامحسین غیب‌پرور» به‌جای «محمدرضا نقدی» با حکم رهبر جمهوری اسلامی به فرماندهی سازمان بسیج رسید.
برپایی گشت‌های ویژه سپاه و گشت‌های محلی سپاه نیز به دنبال این جابه‌جایی ایجاد شد.
محمد جعفری، فرمانده سپاه با اشاره به همین تغییر رویکرد بسیج نسبت به گذشته، گفته است: « مواره کارکرد بسیج به گونه‌ای بوده که در مشکلات بزرگ اجتماعی و بحران‌های کشور به عنوان حلال حضور داشته باشند. با توجه به اتخاذ رویکردهای جدید، عرصه فعالیت‌های بسیج گسترش یافته و حوزه مسائل اجتماعی را نیز شامل خواهد شد.»
چنین تجهیز و آماده‌سازی وسیعی با تکیه بر حمایت کامل مالی و معنوی راس قدرت ایران، نشانگر آن است که دورنمای سیاسی و اقتصادی ایران چندان خو‌بینانه نیست.
اعتراض‌های پرشمار مالباختگان؛کارگران و بازنشستگان در ماه‌های گذشته از یک طرف، تداوم بحران اقتصادی، شرایط مالی نابسامان دولت در تامین منابع و افزایش طیفی از عوارض در بودجه سال آینده، نگرانی هایی را از احتمال شورش‌های گسترده ایجاد کرده است.
به جز این، ادامه نارضایتی‌های سیاسی، به زمین ماندن بسیاری از وعده‌های انتخاباتی و تداوم محدودیت‌های اجتماعی و سرکوب فعالان سیاسی منتقد ، در کنار آنچه که احتمال تعیین تکلیف جایگزین رهبر آینده نظام مطرح شده است، دلواپسی‌های دستگاه‌های امنیتی و نظامی حاکمیت را دو چندان کرده است.
از همین‌رو تشکیل گشت‌های متنوع بازوهای مختلف حکومت، با توجه به تجربه‌های دهه‌های گذشته آنان، معنادار می‌شود. ساز و کاری که به اسم مبارزه با آسیب‌های اجتماعی و با هدف کنترل شرایط سیاسی و اجتماعی و برخورد با حرکت‌های اعتراضی شکل گرفته است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
یادداشت‌ها و گفتارها نظرات و آرای نویسندگان خود را بازتاب می‌دهند. آنها بیانگر دیدگاهی از سوی رادیو فردا نیستند.
