عالمگیری ویروس کرونا و فرصت‌های جوامع مدنی

شاید شبیه یک داستان تخیلی بود اگر سال پیش، کسی از ویروسی سخن می‌گفت که زندگی بشر را مثل جنگی جهانی به چالش‌می‌کشد. ولی عالم‌گیر شدن کرونا ثابت کرد که بشر مدرن امروز آنچنان هم می‌پندارد، دانا و توانا نیست.

بشر شیوع بیماری‌های مرگباری را تجربه کرده است، اما کرونا در مقطعی از تاریخ انسان را هدف قرار داد که مرزهای جوامع انسانی در کمرنگ‌ترین حالت ممکن قرار داشت.

امروزه کمتر کارخانه‌ای است که برای تهیه محصول، به واردات مواد اولیه از کشورهای دیگر وابسته نباشد. کمتر کشوری است که با کشورهای دوست و همسایه‌اش قرارداد عدم نیاز شهروندان طرفین به روادید نبسته باشد. روزانه هزاران تن از گردشگران، دانشجویان، کارگران، بازرگانان، متخصصان و... به لطف ترابری انبوه در اندک زمانی به دورترین نقطه زمین سفر می‌کنند، این نزدیکی و وابستگی تنگاتنگ، تا پیش از تعطیلی کسب‌ و کارها و قرنطینه جهانی چندان ملموس نبود.

اما عالم‌گیر شدن ویروس کرونا، منافع مشترک جوامع انسانی را به شکلی به خطر انداخت که آدمی بفهمد، اصلی‌ترین معیار برقراری رابطه‌اش با دیگران، یعنی فایده‌گرایی (Utilitarianism) پدیده‌ای جهانی بوده و ریشه‌ای عمیق در منافع مشترک ملت‌ها دارد. وقتی یک بحران بهداشتی نقطه‌ای از جهان، تنها در چند هفته به بزرگترین بحران بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی و... جهان می‌شود، یعنی بشر امروز آنچنان رابطه درهم تنیده‌ای با همسایگانش دارد که سود آنها سود اوست و ضررشان هم ضرر او. این حقیقتی است که باعث شده بسیاری از متفکران، از لزوم بازنگری در هستی اجتماعی و بروزرسانی تعاریف و قراردادهای اجتماعی سخن بگویند.

اینکه ریشه ویروس شیوع کرونا سبک تغذیه بوده، یا دستکاری علم در طبیعت و یا خطای انسانی در آزمایشگاه چندان مهم نیست. چون حالا نگرانی اول فقط هستی آدم‌هاست که به شکل غیرقابل باوری توسط یک ویروس سخت‌جان، با سرعت فراگیری برق‌آسا و نرخ کشندگی کم‌نظیر تهدید می‌شود. نگرانی که با فروریختن اعتماد فرد، خانواده و اجتماع به توانمندی علم آغاز شد، و با محدود شدن روابط انسانی به خوفی جهانی تبدیل شد.

ترس از مرگ ناگهانی و غیر متعارف ناشی از این ویروس، عدم اعتماد به محیط پیرامون و اضطراب از بودن در اجتماع، ، فاصله‌گذاری اجتماعی، تعطیلی مراکز عمومی و قرنطینه، انسان مدنی امروز را از جامعه جدا و به جمع کوچک خانواده محدود کرد. جایی که نه تنها ترس‌ها و دغدغه‌های فردی به نگرانی‌ و اضطراب جمعی تبدیل می‌شد. بلکه محیط خصوصی فرد نیز کوچکتر، و یا حتی از سوی دیگر اعضای این واحد کوچکی اجتماعی اشغال می شود.

درحالی که امید به باورهای مذهبی و فرقه‌ای نیز که تا پیش از این گاه به عنوان راهی برای درمان بیماری‌ها و برون رفت از بحران‌های بشری تبلیغ می‌شد نیز با اثبات ناکارآمدی آن از دست رفت. بالا رفتن غیرمتعارف آمار خشونت‌های خانگی در هفته‌های آغازین قرنطینه، مخصوصاً در بین خانواده‌های بچه‌دار، نشانه عمق این ناآمیدی و اضطراب جمعی بود^[۱]. و شاید بتوان نزول سریع این نرخ را نیز ناشی از باور فرد به ناتوانی در تقابل با ویروس کرونا، و در نتیجه انعطاف رفتاری و گذار او از فردگرایی به جمع‌گرایی دانست.

اما مواردی همچون افزایش چشمگیراستفاده از نرم‌افزارهای پیام‌رسان^[۲]، مراجعه روز افزون کاربران به وبسایت‌های ارائه‌کننده فیلم و سریال‌های تلویزونی^[۳]، افزایش فروش اینترنتی کتاب‌های چاپی و دیجیتال^[۴]، فروش انواع بازی‌های اینترنتی^[۵] و... نشان می‌دهد که خانواده‌ها تا حد زیادی راه‌حل‌هایی را برای برون‌رفت از عوارض منفی قرنطینه را یافته‌اند. اما تجربه‌هایی مانند حذف رستوران از برنامه زندگی و تهیه غذاها با امکانات موجود در منزل، حذف سینما از برنامه‌های تفریحی و تماشای آنلاین فیلم‌ها در منزل، پرهیز از دست دادن و روبوسی، برپایی دورهمی‌های مجازی با استفاده از چت‌های گروهی تصویری، آشکار شدن ناتوانی سازمان‌های جهانی و دولت‌ها در رویارویی با شرایط اینچنینی، حذف دفاتر فیزیکی و کار در منزل با استفاده از اینترنت و دفاتر مجازی، خرید‌های اینترنتی و عدم مراجعه حضوری به فروشگاه‌ها و حتی برپایی مراسم مذهبی و نیایش در فضای مجازی، تغییراتی جدی در الگوی زندگی جوامع انسانی است که در روزگار پس از ویروس کرونا خود را بیش از پیش نشان داده و عامل بروز تغییرات به مراتب بزرگتر در الگوی زندگی جوامع مختلف خواهد شد که شاید دامنه آن به تغییر در تعریف سنتی از انسان مدرن امروز در جوامع مدنی منتهی شود.

در تعریف عرفی، جوامع مدنی به نهادها، گروه‌ها و افراد گفته می‌شود که مستقل از دولت، در امور سیاسی جامعه، مانند نظارت بررفتار دولت‌ها، مقابله با فساد، وظایف شهروندی، آموزش، مدارا، توسعه فرهنگی، انتخابات و مواردی از این دست مشارک کرده و یا بر آن نظارت می‌کنند. هرچند که در دنیای امروز، جامعه مدنی علاوه بر عرصه سیاسی، در عرصه عمومی نیز حیات دارد.

در کشورهای توسعه‌یافته این نهادها، گروه‌ها و افراد خودمختار، یکی از ارکان اصلی جامعه تلقی شده و قوانین به شکلی تنظیم شده که آنها هم از حمایت دولت بهره‌مند باشند و هم جامعه.

به عنوان مثال، در آمریکا، هر فردی که به شکل قانونی ساکن ایالات متحده بوده و از مدارک شناسایی معتبر بهره‌مند باشد، می‌تواند یک شرکت غیرانتفاعی ثبت کرده و فعالیت‌های مدنی خود را همان لحظه آغاز کند^[۶]. ثبت شرکت کمتر از ۱۰ دقیقه زمان برده و هزینه ثبت شرکت بسته به قوانین هر ایالت، کمتر از ۱۰۰ دلار است^[۷]. خالق یا خالقان شرکت غیرانتفاعی می‌توانند طرحی مشخص و زمان‌بندی شده‌ از موضوع مورد نظر خود را به دولت و یا سازمان‌های مستقل ارائه و از آنها کمک مالی دریافت کند. آنها همچنین می‌توانند طرح خود را به عموم مردم معرفی و در قالب جذب سرمایه، (fundraising) از آنها کمک مادی و معنوی دریافت کنند. شرکت‌های غیرانتفاعی حتی می‌توانند با درخواست مجوز 501(c) ^[۸] از اداره مالیات ایالات متحده، کمک‌های دریافت شده را گزارش کنند تا اداره مالیات آن را به عنوان مالیات حامیان مالی محسوب و آنها را از پرداخت مالیات به دولت معاف کند. این حمایت‌ گسترده، دامنه پوشش سازمان‌های غیرانتفاعی جامعه مدنی ایالات متحده را از مرزهای این کشور فراتر برده و سال‌هاست که این سازمان‌ها در سراسر جهان، در خصوص موضوعات مختلف، همچون محیط زیست، آموزش، توانمندسازی زنان، بهداشت و غیره فعالیت می‌کنند.

دولت چین در چند ماه اخیر، بارها به دلیل سرکوب پزشکان و روزنامه‌نگاران افشاکننده اخبار مربوط به شیوع ویروس کرونا، به برخورد سیاسی با بحران کرونا و پنهان‌کاری در این خصوص متهم شد^[۹]. تا جایی که حتی سازمان بهداشت جهانی نیز با وجود اعلام بسیاری از کشورها مبنی بر مشاهده این ویروس در خاک خود، به دلیل آنچه کافی نبودن اطلاعات کرده، از تصمیم‌گیری برای اعلام وضعیت اضطراری بین‌المللی ناتوان ماند^[۱۰].

اگر افراد و سازمان‌های جامعه مدنی چین نیز آزاد و توانمند بودند تا عملکرد دولت خود را رصد و تصحیح کنند، چقدر امکان داشت که از تبدیل شدن ویروس کرونا از یک بحران ملی در چین، به یک بحران جهانی جلوگیری کرد؟ پاسخ این پرسش، دنباله پاسخ سؤال قدیمی سال‌های بعد از جنگ سرد جامعه‌شناسان است، که آیا می‌توان در عصر جهانی شدن، جامعه مدنی جهانی داشت؟ حالا که اینترنت و پیشرفت‌های ترابری جهانیان را بیشتر از همیشه به هم نزدیک و شریک اقتصاد، کار، سرمایه، اطلاعات و سود و زیان یکدیگر کرده، ضعف جوامع مدنی در کشورهای کوچک و بزرگ توسعه نیافته با حکومت‌های توتالیتر، تا چه اندازه بر سرنوشت دیگر انسان‌های جهان تأثیرخواهد داشت؟

منافع مشترک بشر تا چه اندازه از توانمندی و یا ناتوانی جوامع مدنی کشورها تأثیر می‌پذیرد؟ در روزگار پساکرونا، جوامع مدنی چه مسئولیت‌ و چالش‌های تازه‌ای در حوزه حقوقی، بین‌المللی، اخلاقی و ... خواهند داشت؟

یکپارچگی و توانمند سازی جامعه مدنی در سطح بین‌المللی، برای تغییر نگرش حکومت‌ها به سلامت انسان نیاز به تولید فناوری‌های اجتماعی تازه‌ای دارد که تضمین کننده‌آن، منابع مالی دراز مدت است. اما رکود اقتصادی ناشی از عالمگیرشدن ویروس کرونا، سازمان‌های مردم‌نهاد که به طور معمول درآمدی نداشته و با کمک‌های خیرخواهانه به حیات خود ادامه می‌دهند را از لیست اولویت‌های تأمین‌کنندگان مالی خارج کرده است.

هرچند بسیاری از دولت‌ها، بانک‌ها و طرف‌های قرارداد سازمان‌های غیرانتفاعی و خیریه‌ای، امتیازهایی را برای کم شدن فشار بر فعالیت جوامع مدنی در نظر گرفته‌اند^[۱۱]، اما داده‌های آماری نشان می‌دهد که این کمک‌ها حیات این سازمان‌ها را برای بلندمدت تضمین نخواهد کرد.

به عنوان نمونه، سازمان NCVO در تحلیل داده‌های خود تخمین زده بود که سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه بریتانیایی تنها در ۱۲ هفته اول عالمگیرشدن ویروس کرونا، دست‌کم چهار میلیاد پوند از درآمد معمول خود را از دست خواهند داد^[۱۲]، و این رقم به دلایل مختلف، به مراتب بیشتر از این خواهد بود.

جامعه‌مدنی ایران اما علاوه بر نگاه امنیتی نهاد قدرت به فعالیت و گروه‌های مدنی و ممانعت از فعالیت‌های سازمان‌یافته و یا خارج از اراده و میل دولت^[۱۳]، با فقدان منابع مالی و اطلاعاتی نیز درگیر است. برنامه‌ریزی برای فعالیت در خصوص هر موضوعی به سوابق و طلاعات آماری آن متکی است.

در ایران، اساساً گردآوری اطلاعات و ارائه آمار در انحصار دولت و تحت تأثیر منافع آن است. به عنوان مثال، در ماه‌های اخیر، سازمان ثبت احوال کشور، از ارائه آمار مرگ و میر امسال کشور خوداری کرده تا امکان کشف تعداد مرگ و میر ناشی از ویروس کرونا با مقایسه آن با سال‌های قبل سلب شود^[۱۴]. در صورتی که در بسیاری از نقاط جهان، بانک جامع اطلاعات در حوزه‌های مختلف، با مشارک افراد و سازمان‌های مدنی در مقیاس محلی و ملی گردآوری می‌شود.

کرونا چالش مشترک جهانیان است که تقابل با آن نیز هم دستورالعملی مشترک دارد. در فضایی که اعتماد عمومی به صداقت دولت‌ها در اطلاع رسانی و توانایی آنها در تأمین سلامت شهروندان به حد چشمگیری کاسته شده^[۱۵]، جوامع مدنی در کشورهای مختلف، سلامتی را به عنوان بزرگترین منفعت مشترک بشر و یکی از مؤلفه‌های مهم جهان‌شوملی مبنا قرار داده و در تلاشند که با خلق راهبردهای خلاقانه جدید، از منابع مالی موجود و امکانات بالقوه پیرامون مانند فضای بی‌مرز مجازی بیشترین بهره را برده و انسان‌ها را در سراسر جهان از تجربیات و کشف‌های تازه در خصوص این ویروس آگاه کنند.

اتصال جامعه مدنی ایران به شبکه تبادل اطلاعات سلامت بین‌المللی و تبدیل اطلاعات و تجربیات به اشتراک گذاشته شده آنها به محتوی آموزشی فارسی، با استفاده از فناوری‌های فضای مجازی نه تنها کاری ساده و کم‌هزینه است، بلکه فرصت کم‌نظیری است برای پیوند با شبکه‌ای از جوامع مدنی در سراسر جهان. حفظ سلامت و هستی بشر در مقابل دشمنی واحد، بزرگ‌ترین نقطه اشتراکی است که شاید تا قرن‌ها بعد، هیچ‌گاه اینگونه انسان‌ها را به هم مربوط و نزدیک نکند. از این رو، بهره بردن از این فرصت برای پیوستن به پیوندی جهانی و مستقل از دولت‌ها، زمینه‌ای خواهد بود برای گسترش مرزهای فعالیت‌های مدنی به حوزه‌هایی به جز سلامت و بهداشت عمومی.