پایگاه داده باز ایران،پروژه نوآوری است برای جمع‌آوری داده‌های مربوط به ایران در یک جا و ارائه آن‌ها در قالب‌هایی که به راحتی قابل دسترس باشند. رادیو فردا با همکاری این نهاد مجموع مقالاتی را منتشر می‌کند که نخستین آن با عنوان ایرانی‌ها از چه می‌میرند؟منتشر شد. شش مقاله دیگر نیز در مورد شکاف جنسیتی عمیق در اشتغال دانشجویان،وضعیت کشاورزان،سهم مسکن در سبد هزینه خانوارهای شهری در ایران و علل مرگ و میر در تهران، سایر استان های ایران بود. هفتمین مقاله به شرح زیر است.
سهم تعیین‌کننده مسکن در وضعیت رفاهی خانواده‌ها سبب شده آگاهی از چند و چون نحوه سکونت خانواده‌ها اهمیت ویژه‌ای داشته باشد.
به‌همین‌دلیل مرکز آمار ایران هر سال در طرح‌های آماری مربوط به هزینه- درآمد خانوار در مناطق شهری و روستایی «نحوه تصرف مسکن مورد استفاده خانوار» را منتشر می‌کند تا نشان دهد چند درصد از خانواده‌های ایرانی در مناطق شهری و روستایی مالک، مستاجر، دارای منزل در برابر خدمت و یا منزل رایگان هستند.
در اینجا آمار بین سالهای ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳ را بررسی کرده‌ایم و پس از مرور میانگین‌ها، روند افزایش سهم واحدهای مسکونی که به رایگان در اختیار خانواده‌ها است را مورد توجه قرار داده‌ایم. سهم سه دهک کم‌درآمد جامعه بیش از ۵ درصد بیشتر از میانگین کل است و از توان کمتر این دهک‌ها در تهیه مسکن مستقل اجاری یا ملکی خبر می‌دهد.
روند تغییرات از ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳
مالک و مستاجر
آمار ارائه شده توسط مرکز آمار ایران به تفکیک مناطق شهری و روستایی ایران (نمودار ۱ و ۲) نشان می‌دهد در فاصله سالهای ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳ تعداد خانواده‌های دارای واحد مسکونی شخصی در مناطق شهری ایران از۶۹.۹ درصد به ۶۵.۷ درصد کل خانواده‌ها رسیده است. این کاهش در درصد مالکین واحدهای مسکونی با افزایش ۳.۳ درصدی تعداد خانواده‌های اجاره‌نشین همراه بوده است و سهم اجاره‌نشین‌ها از ۲۱ درصد جمعیت در سال ۱۳۸۳ به ۲۴.۳ درصد در سال ۱۳۹۳ رسیده است.
در مورد مناطق روستایی هم شاهد همین روال کاهش مالکین و افزایش مستاجرین هستیم با این تفاوت که تغییرات کمتر از مناطق شهری است. درصد مالکین از ۸۶.۶ درصد در سال ۱۳۸۳ به ۸۵.۵ درصد در سال ۱۳۹۳ رسیده است و درصد خانواده‌های ساکن در واحدهای استیجاری نیز تنها ۰.۴ درصد افزایش یافته است.
سایر واحدهای مسکونی
همانگونه که در نمودار ۱و۲ قابل مشاهده است، سکونت خانواده‌ها در واحدهای مسکونی منحصر به واحدهای ملکی و اجاره‌ای نیست. آمارها نشان می‌دهد که هر سال به‌طور تقریبی از هر ده خانواده ایرانی یک خانواده در مسکن رایگان و یا در برابر خدمت (به تعبیر آشناتر: واحدهای سازمانی) سکونت داشته است. مسکن در برابر خدمت محل سکونتی است که در مقابل انجام کار یک یا چند نفر از اعضای خانوار در اختیار خانوار گذاشته شده باشد. مسکن رایگان هم محل سکونتی است که خانوار در برابر استفاده از آن، وجهی نمی‌پردازد و کاری نیز انجام نمی‌دهد.
نکته قابل توجه این است که در ایران همواره کسر کوچکی از خانواده‌ها در منازل سازمانی سکونت داشته‌اند که همین سهم اندک نیز در مناطق شهری و روستایی در گذر از سال۱۳۸۳ به سال ۱۳۹۳ تقریبا به نصف کاهش یافته است. درمقابل، تعداد خانواده‌های ساکن در مسکن رایگان در بازه زمانی مشابه رو به افزایش بوده است، به‌نحوی که سهم مسکن رایگان در مناطق شهری و روستایی بیش از ۲ درصد رشد را نشان می‌دهد. روندی که می‌تواند احتمال افزایش وابستگی خانواده‌های ایرانی به والدین یا نهادهایی مانند کمیته امداد در تامین مسکن را نشان دهد.
مروری کوتاه بر وضعیت توزیع مسکن رایگان در سال ۱۳۹۳ در دهک‌های مختلف درآمدی می‌تواند تاییدی بر این ادعا باشد. در سال ۱۳۹۳ در مناطق شهری میانگین درصد خانواده‌های ساکن در منازل رایگان کمتر از ۹ درصد بوده است، حال آنکه در سه دهک کم‌درآمد به طور میانگین ۱۴ درصد خانواده‌ها در این‌گونه واحدها ساکن بوده‌اند. در مناطق روستایی نیز اعداد تفریبا با مناطق شهری یکسان است و دهک‌های ضعیف تر جامعه بیشتر و بیشتر در تامین مسکن خود به دیگران متکی‌اند.
توضیح ضروری آنکه در نمودارهای بالا از میانگین کل که در جدول‌های مرکز آمار نحوه توزیع آن در دهک‌ها و گروه‌های هزینه‌ای بررسی شده، استفاده شده است. ضمنا دلیل اشاره به دهک‌ها فقط برای سال ۹۳ این است که اطلاعات کامل دهک‌ها تنها در سال ۹۳ در دسترس بوده است. گروه‌های هزینه‌ای توان توضیح دادن دهک‌ها را ندارند و در سالهای مختلف هم در حال تغییرند و به همین دلیل برای سالهای دیگر از گروه‌های هزینه‌ای استفاده نشده است.
جمع بندی
آمارها نشان می دهد در بازه زمانی ۱۰ ساله ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳ در مناطق شهری و روستایی ایران درصد مالکین کاهش یافته است و بر میزان مستاجرین افزوده شده است که شدت این امر در مناطق شهری بیشتر بوده است. همچنین در هر دومنطقه سهم اندک واحدهای مسکونی دربرابرخدمت کاهش یافته است و سهم واحدهای مسکونی رایگان افزایش یافته است. روندی که نشان از افزایش وابستگی خانواده‌های ایرانی به سایر نهادهایی مانند خویشاوندان و کمیته امداد در تامین مسکن خود دارد و توزیع این واحدهای رایگان در میان دهک‌های درآمدی نیز می‌تواند موید این ادعا باشد.
این گزارش با استفاده از این داده‌ها از پایگاه داده باز ایران نوشته شده است:
نحوهتصرفمسکنمورداستفادهخانوارروستاییدرهریکازدهک‌هایهزینهطیسال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳
نحوهتصرفمسکنمورداستفادهخانوارشهریدرهریکازدهک‌هایهزینهطیسال‌های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳
نحوهتصرفمسکنمورداستفادهخانوارشهریدرهریکازگروه‌هایهزینهطیسال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۷
نحوهتصرفمسکنمورداستفادهخانوارروستاییدرهریکازگروه‌هایهزینهطیسال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۷
