«بهار عربی» که شاید بهتر باشد اکنون آنرا «مهار عربی» بنامیم، در سال ۲۰۱۱ در بحرین نیز بروز کرد. در آن زمان بحرینی‌ها که در طول چهار دهه اخیر به دفعات شاهد تکرار ادعای مالکیت ایران بر بحرین بوده اند، در حالیکه در مورد استقلال و تمامیت ارضی خود نگرانی داشتند به امارات متحده عربی و عربستان سعودی روی آوردند تا با توسل به زور و توان نظامی «برادران عرب» این «بهار» را «مهار» کنند.
در آن زمان اعزام ۱۵۰۰ نفر نیروی نظامی، و تعدادی تانک برای سرکوب تظاهرات خیابانی ناراضیان کفایت کرد و پس از چند روز اوضاع تحت کنترل در آمد. در ۲۰۱۱سال هزاران معترض در تظاهرات خیابانی شرکت کردند و خواهان دموکراسی و احقاق حقوق شیعیان شدند. در بحرین شیعیان در اکثریت هستند ولی از قدرت سیاسی برخوردار نبوده و حاکمیت به صورتی مطلق در اختیار سنی‌ها قراردارد. امروز ۱۰ نفر هم پیدا نمی شوند که به خیابان‌ها بیایند و تظاهر کنند چرا که برای ۱۰ دقیقه احساس قدرت در خیابان باید ۵ سال به زندان بروند و شکنجه هم بشوند تا اقرار کنند که چه ارتباطی با بیرون از بحرین دارند.
مخالفین زیر زمینی - چین و روسیه جزیره کوچکی در میان آبهای خلیج فارس نیستند، با یک حزب و دولت اقتدار گرا اداره می شوند؛ اما در آن کشور‌ها هم مخالف و ناراضی زیاد هست. تفاوت چین و روسیه با بحرین در این است که دولت‌های اقتدارگرای چین و روسیه، پلیس مخفی کارآزموده و نیروهای امنیتی بسیار قوی دارند. در نتیجه ناراضیان و مخالفین نمی توانند به سادگی سازمان دهی و تظاهرات خیابانی داشته باشند و یا با خارج ارتباط و از کشور دیگری کمک و حمایت طلب کنند. بحرین، اما، جزیره‌ای کوچک در دل آبهای خلیج فارس است که از منابع عظیم نفتی دیگر همسایگانش بهره ناچیزی برده است.
پادشاهی بحرین کشور کوچکی است که دولت اقتدارگرای آن به کشورهای بزرگتر و همسایگان عرب وابسته است در حالیکه حدود ۲۰ درصد از جمعیت یک میلیون و سیصد هزار نفری بحرین، شهروند بحرین به حساب نمی آیند بلکه تجار یا کارگران و یا مهاجرینی هستند که در آنجا اقامت دارند بدون اینکه از حقوق کامل شهروندی برخوردار باشند. اما ۸/۹۹% از شهروندان بحرین مسلمان هستند که به دو شاخه عمده سنی و شیعه تقسیم می شوند. قدرت حکومتی (سیاسی و نظامی و تا حد زیادی اقتصادی) در دست خانواده آل خلیفه است. برای مثال عموی امیر بحرین ۴۶ سال است نخست وزیر بحرین است و امیر ۶۷ ساله فعلی بعد از مرگ پدر در ۱۹۹۹ بر مسند امارت نشست.
نقاط ضعف حاکمیت - قدرت حکومتی در برابر ساختار و تفرقه جمعیتی بحرین ناتوان است و قاعده کشورهای بزرگی مثل چین و روسیه در مورد بحرین عمل نمی کند. طبیعی است وقتی تظاهرات ناراضیان به دست نیروهای عربستان سعودی و امارات سرکوب شد، خیلی زود بحرینی‌های ناراضی نگاهشان به آنسوی آب‌ها و به کشورهای همسایه منعطف شده و کل سازمان ناراضیان و مخالفین زیر زمینی شد.
براندازی خانواده امیر بحرین از طریق سازمان دهی مخفی زیر زمینی، تهیه و کسب اسلحه در دستور کار ناراضیان قرار گرفت. زمانی سلمان بن حمد آل خلیفه، پسر امیر بحرین که معاون نخست وزیر هم هست، اقدام به برقراری نوعی "گفتگوی ملی" با ناراضیان کرده بود. پس از شروع به سرکوب و زندانی کردن ناراضیان آن امکان ارتباط نیز به حالت تعلیق در آمد.
مجله اکونومیست در مقاله۱۹ ژانویه خود می نویسد بحران اقتصادی بحرین به حدی است که قیمت نفت باید دوبرابر شود تا بودجه این امیر نشین متوازن گردد. در چنین شرایطی شیعیان بحرین بیش از سنی‌ها در گیر فقر و نابرابری اجتماعی و اقتصادی هستند. به نوشته این مجله در حالیکه شیعیان در محله‌های محصور با توری و سیم و خاردار زندگی میکنند، سنی‌ها و خارجی‌ها از پروژه‌های خانه سازی در برج‌ها و مناطق پیشرفته و طرح‌های عمرانی بهره مند هستند.
با در نظر گرفتن چننین شرایط نا برابر اقتصادی و اجتماعی، به خوبی می توان دلایل تنش موجود در جامعه نابرابر را فهمید و متوجه شد که چگونه شیعیان بحرین نگاهشان به ایران دوخته است در حالیکه ایران ممکن است با بهره برداری از این وضعیت در صدد توسعه نفوذ منطقه‌ای و گسترش آن چیزی باشد که تحت عنوان «هلال شیعی» از آن نام برده می شود و موجب نگرانی بسیاری از کشورهای سنی منطقه است.
پس از اقتصاد بزرگترین نقطه ضعف بحرین ناتوانی کشور در نیل به نوعی اجماع و اتفاق ملی با شیعیان و رسیدن به توافق برای مشارکت در قدرت ملی است. حاصل این نا توانی زیر پا گذاشته شدن حقوق بخش عمده‌ای از مردم و ضعف در رعایت حقوق بشر از طریق سرکوب مخالفان است.
پس از اقتصاد بزرگترین نقطه ضعف بحرین ناتوانی کشور در نیل به نوعی اجماع و اتفاق ملی با شیعیان و رسیدن به توافق برای مشارکت در قدرت ملی است. حاصل این نا توانی زیر پا گذاشته شدن حقوق بخش عمده‌ای از مردم و ضعف در رعایت حقوق بشر از طریق سرکوب مخالفان است.
رد پای ایران و عراق در مسایل بحرین - از ۲۰۱۱ به بعد و به موازات سرکوب شدید و کاهش تظاهرات خیابانی بیشتر از هر موقعی مشاهده می شود. جنبش مخالفین مخفی و تبدیل به حرکتی زیرزمینی و مسلحانه شده است. از آن زمان دستگیری‌های پراکنده‌ای ازشیعیان و رهبران روحانی جامعه شیعیان صورت گرفته که در اغلب موارد همراه با کشف مقادیری اسلحه نیز بوده است. اخیراً هم مقامات بحرینی صحبت از کشف اسلحه در پناهگاههای زیر زمینی کرده وانگشت اتهام را به سمت ایران به عنوان حامی و منبع نقل و انتقال اسلحه به بحرین دراز کرده اند.
طبیعی است مسایل و نگرانی‌های امنیتی بحرین با کشف پراکنده اسلحه یا دستگیری پراکنده فعالان مسلح حل نمی شود. هرچند احکام صادره در برابر اتهاماتی که مطرح می شود نامتناسب است و هر بارکه یک روحانی شیعه به دادگاه کشانده می شود با احکام سنگینی از آن خارج می گردد. در آخرین مورد از اینگونه محاکمات، بنا به گزارش نشریه المونیتور دادگاه عالی جنایی بحرین شیخ عیسی قاسم رهبر روحانی شیعیان بحرین را متهم به پول شویی کرد ولی بخاطر اینکه نگران واکنش عمومی بودند رای صادره هنوز مشخص نیست و اعلام آن تا ماه مه (اردیبهشت - خرداد سال جاری) به تاخیر افتاده است.
اتهام شیخ قاسم دریافت چیزی حدود ۱۰ میلیون دلار از گروههای فرقه گرای مذهبی ایرانی و عراقی و نقل و انتقال آن به حساب شخصی خود در یک بانک بحرینی است. نقطه شروع این ماجرا قبل از بهار عربی و به سال ۲۰۰۹ بر می گردد ولی تحولات آن به نحوی است که منجر به اصلاح قانون اساسی و دادن اختیارات جدید به دادگاههای نظامی شده است. با این تغییر در قانون اساسی، از این پس دادگاههای نظامی می توانند در موارد مربوط به اخلال در امنیت دخالت کنند. نتیجه اینکه کار تظاهرکنندگان و مخالفین با رژیم بحرین می تواند به محاکم نظامی بکشد.
از طرف دیگر با جابجایی مقادیر قابل ملاحظه‌ای اسلحه و تجهیزات قابل تبدیل به بمب در بحرین قضیه مخالفین و ارتباط آنان با خارج بُعد جدیدی پیدا می کند. اخیراً پلیس بحرین یک مجتمع زیر زمینی را کشف کرده است که در آن حدود ۲۰ هزار قطعه پرس هیدرولیک و دستگاهای تراش فلزات برای تولید قطعاتی که قابل پرتاپ به طرف تانک باشد انبار شده بود. علاوه بر آن چندین بسته مواد منفجره نظامی از نوع (س-۴) کشف شده که به گزارش واشنگتن پست برای غرق کردن یک کشتی نظامی کفایت می کند.
به نقل از واشنگتن پست کارشناسان بحرینی گزارشی ازارزیابی خود را در مورد اقلام مکشوفه تسلیم مقامات آمریکایی و اروپایی کرده و گفته اند این اقلام عمدتا از نوعی هستند که وجود آنان قبلاً در بحرین سابقه نداشته است. قدرت آتش این تجهیزات می تواند قواعد بازی را تغییر داده و بر علیه پلیس کم بنیه بحرینی بکار برود که از تجهیزات ناچیزی برخوردار است.
نشانه‌های رشد مقاومت مسلحانه علیه حاکمیت بحرین چندین سال است به صورت‌های مختلف مشاهده می شود. تاکنون بمب‌ها و تله‌های انفجاری کنار جاده ها، مواد منفجره و اسلحه، از مخفی گاهها کشف شده و گفته شده است که عمدتا از طریق دریا قاچاق می شود.
نویسندگان مقاله واشنگتن پست که گویا اصل گزارش را مشاهده کرده اند به نگرانی کارشناسان نه تنها از بُعد امنیت بحرین بلکه از نقطه نظر امنیت ایالات متحده آمریکا نیز اشاره می کنند. بحرین پایگاه ناوگان پنجم آمریکا است و از همین نظر تشکیل و حضور گروههای مسلح زیر زمینی در این جزیره می تواند تهدید عمده‌ای برای آمریکا محسوب شود.
شش سال پس از شروع تظاهرات شیعیان که در آغاز صلح آمیزو بر علیه حاکمیت سنی مذهب بحرین بوده، اکنون تهدیدی پر دامنه تر تلقی می شود. تهدیدی که به باور بسیاری از کارشناسان توسط گروههای مسلح که پول و اسلحه از ایران دریافت می کنند در شرف وقوع است.
نشانه‌های رشد مقاومت مسلحانه علیه حاکمیت بحرین چندین سال است به صورت‌های مختلف مشاهده می شود. تاکنون بمب‌ها و تله‌های انفجاری کنار جاده ها، مواد منفجره و اسلحه، از مخفی گاهها کشف شده و گفته شده است که عمدتا از طریق دریا قاچاق می شود.
تا همین اواخر، غربی‌ها به دو دلیل از متهم کردن ایران به مداخله مستقیم در نا آرامی‌های بحرین اجتناب می کردند. اول اینکه دلایل و شواهد را ناکافی می دانستند؛ و دوم اینکه نگران بودند طرح قضیه به معنی به رسمیت شناختن توان ایران در تشدید مخاصمه تلقی شود.
یکی از کارشناسان باتجربه اطلاعاتی به واشنگتن پست گفته است که «ما شواهد بیشتری درجهت اقدامات بر هم زننده ثبات از جانب ایران مشاهده میکنیم». البته گزارش واشنگتن پست تاکید می کند که معمولاً کارشناسان امنیتی غربی به شرط «ناشناس ماندن» با رسانه‌ها گفتگو می کنند در حالیکه بیان مقامات بحرینی اغلب «مبالغه آمیز» است - اما در عین حال هر دو گروه به واقعیت‌ها اشاره دارند.
اما مقامات بحرینی به دفعات چنین اتهاماتی را متوجه ایران دانسته و از آن به عنوان مستمسکی برای سرکوب مخالفین شیعه خود استفاده می کردند. بی‌علاقگی غرب در حال کاهش است و هر قدر که زمان می گذرد اسناد و مدارک بیشتری از مداخله ایران در بحرین به دست می آید. از آن جمله به یک برنامه آموزشی اشاره می شود که توسط سپاه پاسداران ارائه و به گروههای مختلفی از جمله بحرینی‌ها آموزش جنگهای نامنظم چریکی و بمب سازی داده می شود.
طی سه سال گذشته طیف گسترده‌ای از سلاح‌ها به نحوی فزاینده به عنوان شواهدی ارائه شده اند که ایران را منبع تولید یا ارسال آنها معرفی کرده است. به اظهار مقامات اطلاعاتی و امنیتی آمریکا، به نظر می رسد ایران در صدد است در بحرین نیز همانند سایر نقاط خاور میانه مانند یمن، عراق، لبنان، و سوریه، گروههای شبه نظامی طرفدار ایران تشکیل و آنان را برای شروع عملیات آموزش بدهد.
یکی از کارشناسان باتجربه اطلاعاتی به واشنگتن پست گفته است که «ما شواهد بیشتری درجهت اقدامات بر هم زننده ثبات از جانب ایران مشاهده میکنیم». البته گزارش واشنگتن پست تاکید می کند که معمولاً کارشناسان امنیتی غربی به شرط «ناشناس ماندن» با رسانه‌ها گفتگو می کنند در حالیکه بیان مقامات بحرینی اغلب «مبالغه آمیز» است - اما در عین حال هر دو گروه به واقعیت‌ها اشاره دارند.
در ۱۶ مارس سال جاری مقامات امنیتی آلمان درشهر برلین دستور بازداشت یک متقاضی پناهندگی را صادر کردند که یک شیعه بحرینی بود. وی بر اساس ااتهام وارده توسط پلیس بین الملل در یک گروه مسلح شیعه بحرینی موسوم به «بریگاد اَلاَشتر» مشارکت داشت . آن گروه مسئولیت حملاتی را بر علیه پلیس بحرین پذیرفته بود.
روز بعد یعنی در ۱۷ مارس، وزارت خارجه آمریکا، در تکمیل گزارشی که از زمان پرزیدنت اوباما شروع به تهیه آن شده بود، اقدام به تحریم دو تن از رهبران همان گروه (بریگاد اَلاَشتر) می کند. این دو با نامهای احمد حسن یوسف، و السید مرتضی مجید رمضان ال علوی، به عنوان تروریست جهانی شناخته شده و منابع مالی و مایملک آنان مورد تحریم آمریکا اعلام قرار گرفت. مطابق اعلام وزارت خارجه آمریکا این اقدام پیرو افزایش حمایت تسلیحاتی، و مالی ایران و همچنین آموزش عملیاتی مبارزان بحرینی توسط ایران صورت گرفته است.
سابقه بد حقوق بشر در بحرین – یکی از عللی که مانع توجه به ادعاهای بحرین در مورد مداخله ایران بوده است قضیه سابقه بسیار بد حقوق بشری در بحرین است. در حقیقت معمولا ادعاهای بحرین در مورد مداخله ایران در میان ناراضیان و مخالفان بحرینی به حساب این گذاشته می شود که بحرین می خواهد از این قضیه به عنوان یک سپر حفاظتی استفاده و مشکل حقوق بشری خود را مخفی کند.
متیو لویت، تحلیلگر سابق ضد تروریسم در اف بی‌آی با مقامات بحرینی ملاقات کرده و در مورد محموله‌های تسلیحاتی که بحرین مدعی است ایران در اختیار مخالفینش قرار می دهد، تحقیق کرده است. وی معتقد است به خاطر پرونده بسیار بد حقوق بشری بحرین تا کنون تشخیص و تفکیک اینکه آیا واقعا ایران اسلحه و مهمات در اختیار مخالفین بحرین قرار می داده یا نه مقدور نبوده است. به تعبیر او نمیشد مشخص کرد فریاد بحرین «زوزه گرگ نالان است یا زوزه گرگی که بیرون از در خانه است؟» وی در نوشته خود اشاره به فقدان اعتبار ادعای بحرینی‌ها می کند و میگوید تفکیک واقعیت از ادعا به همین دلیل مشکل بوده است.
اما در طول سال گذشته مقامات بحرینی همکاری بیشتری کرده و اجازه آزمون و بررسی مدارک و شواهد را به مقامات خارجی از جمله آمریکایی‌ها داده اند. در نتیجه این بررسی‌ها مدارکی تهیه شده که واشنگتن پسـت نیز در مقاله خود از آن استفاده کرده است. این پرونده شامل گزارش‌های فنی از کوه کوچکی از اسلحه و مواد منفجره است که بعد ازسال ۲۰۱۳ ازمبارزین بحرینی کشف شده است. در این مجموعه انواع سلاح‌های کوچک، نارنجک و مواد منفجره و چاشنی‌های انفجار وجود دارد که مشخصاً نشانه‌های ساخت ایران دارند. گزارش به ۴۱۸ پوند (قریب ۲۰۰ کیلو گرم) ماده منفجره از نوع (س-۴) نیز اشاره دارد که ازنظر مقدار برابر با مواد منفجره‌ای است که در سال ۲۰۰۰ توسط القاعده برای انفجار ناو آمریکایی یو اس اس کول در سواحل یمن بکار رفته بود
اقدامات آمریکا – در آخرین روزهای ماه مارس دولت جدید آمریکا اعلام کرد که ممنوعیت فروش جنگنده‌های اف – ۱۶ را در مورد بحرین لغو و فروش این نوع هواپیماهای نظامی را از سر خواهد گرفت. سال گذشته پس از اینکه دولت بحرین فعالت گروه شیعی الوفاق را غیر قانونی اعلام کرده بود به دستور پرزیدنت اوباما فروش اف – ۱۶ به بحرین متوقف شده بود. اقدام جدید کاخ سفید ضمن اینکه در مورد قضیه حقوق بشر بحرین تاکید دارد و معتقد است باید آنرا زیر ذره بین قرار داد، نگران توسعه نفوذ ایران در منطقه است و به صراحت ایران را به مداخله در امور کشورهای حوزه خلیج فارس متهم می کند.
جلوگیری از تکرار الگوی عراق – آنچه مشخص است مقامات آمریکایی از الگویی که توسط ایران در عراق پیاده شد و در نتیجه آن شیعیان عراق توانستند در انتخابات جایگاه برتری پیدا کرده و سنی‌ها را به حاشیه بفرستند ناراضی هستند. گرچه شیعیان در حال حاضربا سازمان دهی وحمایت ایران توانسته اند در جنگ بر علیه داعش نقش عملیاتی مثبتی داشته باشند و حتی نخست وزیر شیعه عراق در روابط منطقه‌ای و رابطه با آمریکا با انعطاف وحساب شده تر از رهبران شیعه ایران عمل کرده است، ولی در مورد بحرین به علت فقدان تشکیلات مشخصی که قدرت سیاسی شیعیان را نمایندگی کند نگرانی آمریکا بیشتر در این است که وضع موجود تضعیف و تخریب شود بدون اینکه وضعیت بهتری جای آنرا بگیرد.
ممکن است هدف توسعه نفوذ ایران در منطقه وسیعی از خاورمیانه باشد و ایران قصد توقف در پشت هیچ مرزی را نداشته باشد. اما وقتی به قضیه بحرین می نگریم بیشتر شباهت به الگوی شیعیان عراق دارد و به نظر همان الگو در شرف تکرار است، با این تفاوت که در مورد بحرین یک ادعای قدیمی فراموش نشده نیز وجود دارد که هر از گاهی به زبان آورده می شود.
نباید فراموش کرد که معضل مهم منطقه یعنی افراط گرایی اسلامی و پدیده خلافت اسلامی خود محصول فرقه گرایی است. از همین زاویه هرگونه کوشش برای برهم زدن توازن قوا در بحرین نیز می تواند پدیده افراطگرایی را در میان سنی‌های منطقه خلیج فارس بر علیه شیعیان دامن بزند.
به همین اعتبار، نتیجه استراتژیک و دراز مدتی که مداخله ایران در بحرین برای ایران دارد نیز قابل پیش بینی و تضمین شده نیست.
ممکن است هدف توسعه نفوذ ایران در منطقه وسیعی از خاورمیانه باشد و ایران قصد توقف در پشت هیچ مرزی را نداشته باشد. اما وقتی به قضیه بحرین می نگریم بیشتر شباهت به الگوی شیعیان عراق دارد و به نظر همان الگو در شرف تکرار است، با این تفاوت که در مورد بحرین یک ادعای قدیمی فراموش نشده نیز وجود دارد که هر از گاهی به زبان آورده می شود. همانطور که آیت الله خلخالی و یا سایر روحانیون و در این اواخر برخی از اعضای سپاه پاسداران تکرار کرده اند، این تصور وجود دارد که بحرین هنوز «یکی از استان‌های ایران است» و یا به قول سعید قاسمی از فرماندهان سپاه پاسداران "برای حمایت از انقلاب در بحرین"، ایران باید نقش پایگاه انقلابی را بازی کند.
گرچه ایران به طور رسمی تحویل جنگ افزار به شبه نظامیان بحرینی را منکر شده است، اما اجازه داده است مخالفین بحرین و یا وابستگان آنان به راحتی از طریق ایران عمل کنند و نسبت به آنها نهایت همدلی و حمایت را نشان داده است. احتمال دارد ایران اهداف متعددی را در قضیه بحرین در نظر داشته باشد. مقامات غربی نگران این هستند که ضربه زدن به نیروهای خارجی حاضر در خلیج فارس و به طور کلی منافع غرب یکی از این اهداف باشد.
بدیهی است خواه این یک نگرش فرض مطلق باشد یا یک نگرش رسمی، درک و پیش بینی تحرکات آتی در خلیج فارس و منطقه خاور میانه را مشکل تر، و آرزوی خاتمه یافتن جنگ و بر قراری صلحی پایدار را در منطقه با مخاطره روبرو کرده و‌ای بسا موجب تداوم جنگ برای آینده‌ای نا معلوم شود.
--------------------------------------------------------------
یادداشت‌ها و مقالات، آرای نویسندگان خود را بازتاب می‌دهند و بیانگر دیدگاهی از سوی رادیو فردا نیستند
- جلیل روشندل استاد علوم سیاسی و امنیت بین المللی در دانشگاه ایالتی کارولینای شمالی است.
