لینک‌های قابلیت دسترسی

خبر فوری
جمعه ۲ آذر ۱۴۰۳ تهران ۰۸:۵۷

برجام دوساله شد


مذاکرات هسته‌ای در وین، ژوئیه ۲۰۱۵
مذاکرات هسته‌ای در وین، ژوئیه ۲۰۱۵

دوسال پیش (۲۳ تیر ماه ۱۳۹۴) نمایندگان ایران و کشورهای ۱+۵ پس از یک سلسله گفتگوهای فشرده به توافقی دست یافتند که تحت عنوان برنامه اقدام مشترک (برجام) شناخته می شود.این روز را روز نهایی شدن برجام مینامند. روزی که در آن ایران با امضای این توافقنامه چند ملیتی و دریافت امتیازاتی برنامه تولید بمب اتمی را متوقف کرد.

پروسه عقب نشینی ایران در برنامه اتمی‌اش با الگوهای بین المللی در این مورد تفاوت فاحشی دارد. تی وی پال، استاد دانشگاه مک گیل در مقدمه کتاب خود تحت عنوان "قدرت در برابر احتیاط" سوال جالبی را در مورد کشورهایی که توانسته اند هسته اتمی را بشکافند و مواد هسته‌ای قابل استفاده در ساخت بمب تولید کنند مطرح می کند. وی گوید "این سوال شایسته بحث است که چرا اینگونه کشور‌ها بجای عبور از آستانه اتمی و توسعه دادن تسلیحات اتمیِ میدانی، تصمیم می گیرند از اتمی شدن خودداری کنند و قدم در جهت معکوس آن بگذارند."

تصمیم آلمان و ژاپن برای بازگشت از مسیر تسلیحات هسته‌ای و به عبارت دیگر برای "اتمی نشدن" قابل درک است چرا که هردو ازقدرت‌های بسیار مهم اقتصادی دنیا هستند و در دوران پس ازجنگ جهانی دوم و در خلال جنگ سرد در حوزه تنش‌ها و رقابت‌های تنگاتنگ ابرقدرت‌ها قرار داشته اند.

در همین راستا دو کشوربیطرف سوئد و سوئیس هم قابل ذکر هستند چراکه علیرغم اینکه حفاظت و حمایت مستقیم اتمی نداشتند، و در دوران جنگ سرد با اتحاد جماهیر شوروی روابط خصمانه‌ای داشتند و بسیار آسیب پذیر بودند نخواستند اتمی بشوند. آرژانتین و برزیل دو نمونه متفاوت دیگر هستند که تی وی پال در مورد آنها بحث می کند. این دو کشور با یکدیگر رقابت داشتند ولی متحدی نداشتند و بنا براین ضمن اینکه رقابت بین دو کشور عامل تهدید مهمی به حساب می آمد و از جانب قدرتهای بزرگ نیز آسیب پذیر بودند، در عین حال هر دو در زمینه اتمی شدن گامهایی نیز برداشته بودند اما، تصمیم به عقب نشینی و فاصله گرفتن از روند اتمی شدن گرفتند. مصداق آفریقای جنوبی، کره جنوبی، و اوکراین نیز درجای خود مشابهت‌ها و تفاوت هایی با نمونه‌های بالا دارند.

در زمان انتشار کتاب ایران هنوز در جهت توسعه برنامه کار می کرو و لذا تی وی پال از ایران نام نمی برد. ولی نمونه ایران تقریباً منحصر به فرد است.

ایران یک جنگ ۸ ساله را بی‌بُرد و باخت پشت سرگذاشت و تنها بعد از خاتمه جنگ شروع به سرمایه گذاری در زمینه اتمی کرد و علیرغم چندین دهه تلاش که غالباً ناموفق بود، سرانجام هنگامی که ظرفیت اتمی شدن را از طریق ایجاد شبکه‌های متعدد سانتریفیوژی و توانایی تولید اورانیوم غنی شده در درجات بالا به دست آورده بود، تصمیم به عقب نشینی و بازگشت به مرحله پیش از اتمی شدن گرفت.

برجام برای نظام بین الملل توافقی در جهت عقب نشینی ایران از تبدیل شدن به یک قدرت نظامی اتمی در منطقه بود.

برخی کشورهای منطقه مانند اسرائیل حاضر بودند قبل از اینکه ایران به مرحله بازگشت ناپذیری برسد با بمیاران مراکز اتمی ایران تا جایی که بتوانند این ظرفیت را نابود کنند. این احتمال وجود داشت که ایالات متحده نیز در چنین جنگی با مهاجم متحد شودو موضعگیری سایر کشورهای منطقه خاورمیانه نیز نا گفته پیدا بود. تقریباً هیچ کشوری نمی خواست ایران به یک قطب اتمی تبدیل شود.

عقب نشینی ایران – هرچند رهبران ایران به ندرت به این قضیه اشاره می کنند – نوعی "احتیاط" بود. همانطور که تی وی پال در کتاب خود اشاره می کند این احتیاط در قبال احتمال وقوع جنگی بود که میتوانست منطقه را به آتش بکشاند. اما اگر از زاویه رابطه قدرت و احتیاط بگذریم انگیزه ثانویه ایران خروج از بن بست انزوای بین المللی واعاده وضعیت اقتصادی مملکت بود که در سالهای ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد به شدت آسیب دیده و با انبوهی از تحریم‌های بین المللی می رفت که مملکت را برای همیشه فلج کند.

با این ملاحظات توافقنامه‌ای که در۲۳ تیرماه ۱۳۹۴ و تنها دوسال پس از انتخاب حسن روحانی به عنوان رئیس جمهور ایران به امضا رسید توافقی بود که دست کم طبق محاسبات همه طرف‌های مذاکره منافع همه از جمله ایران در آن بخوبی دیده می شد. نتیجه فوری این توافقنامه لغو کلیه تحریم‌های بود که به دلیل برنامه اتمی، به کشور و ملت تحمیل شده بود. مطالب بسیار زیادی در مورد جزئیات توافق نوشته شده که بررسی آنها ازحوصله این مقاله خارج است ولی ذکر نکات زیر ضروری به نظر می رسد:

- توافق برجام فقط در مورد برنامه‌ای هسته‌ای ایران صورت گرفت و پذیرش محدودیت‌ها توسط ایران به منظور متوقف شدن تحریم‌ها بود. برخی از تحریم‌ها فورا برداشته شدند ولی تحریم‌های تسلیحاتی به تدریج و تا ۵ سال پس از اجرای برجام لغو خواهند شد.

بنا براین عقب نشینی ایران – هرچند رهبران ایران به ندرت به این قضیه اشاره می کنند – نوعی "احتیاط" بود. همانطور که تی وی پال در کتاب خود اشاره می کند این احتیاط در قبال احتمال وقوع جنگی بود که میتوانست منطقه را به آتش بکشاند. اما اگر از زاویه رابطه قدرت و احتیاط بگذریم انگیزه ثانویه ایران خروج از بن بست انزوای بین المللی واعاده وضعیت اقتصادی مملکت بود که در سالهای ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد به شدت آسیب دیده و با انبوهی از تحریم‌های بین المللی می رفت که مملکت را برای همیشه فلج کند.

- برجام با هدف خلق یک لایه تامینی از منظر حقوق بین الملل، نه تنها توسط کلیه کشور‌های ۱+۵ تائید شده بلکه توسط شورای امنیت سازمان ملل نیز مورد تائید نهایی قرار گرفته است.

- در روز نهایی نهایی شدن برجام (۲۳ تیر ماه ۹۴) وزرای کشورهای ۱+۵ و ایران درمقر سازمان ملل در وین حاضر شده و اعلام کردند که در مورد متن نهایی برجام توافق صورت گرفته و آنان قصد اجرایی کردن آن را دارند. پس از آن بود که شورای امنیت با تصویب قطعنامه‌ای به برجام وضعیت قانونی داد.

برجام حاصل کار تیمی دولت حسن روحانی رئیس جمهوری ایران است. به نظر می رسد مدتها قبل از پذیرش اصل مذاکرات روحانی با رهبری و مشاورانش و گروهی از افراد ذینفوذ دیگر در مورد جوانب مختلف توافق با غرب گفتگو داشته و توانسته نظرمساعد رهبری را نسبت به اصل مذاکره جلب کند.

هرچند اصل مذاکره با آمریکا در زمان ریاست جمهوری احمدی نژاد کلید خورده بود ولی توفیقی نداشت و تیم دیپلماتیک متبحری آن را اداره نمی کرد.

اینکه هیاتی هم برای مقدمات کار،پیش از روی کارآمدن حسن روخانی، به عمان رفته بودند کاملا نشان می دهد که تایید رهبری در کار بوده است

در حقیقت نزدیکی به غرب و حل و فصل مساله اتمی فلسفه سیاسی دولت روحانی بود و انتخاب محمد جواد ظریف به عنوان وزیر امور خارجه نیز به همین منظور صورت گرفت.

اکنون با گذشت دوسال از عمر توافقنامه اتمی و اجرایی شدن آن مسایل و مشکلات جدیدی برجسته شده است که در زمان امضای قرار داد در شکل فعلی آن قبل پیش بینی نبودند و یا اینکه هریک ازطرفین تفسیر ویژه‌ای در ذهن داشتند که بر اساس آن قادر نبودند این سطوح از اختلافات را پیش بینی کنند.

به همین دلیل در خلال این دوسال هربار که دولت خواسته از این توافق استفاده سیاسی کند بنیادگرایان و وابستگان به حلقه قدرت رهبری ادعا کرده اند که بدون راهنمایی‌های رهبری برجام به انجام نمی رسید. اما هربار که اختلافاتی در مورد آینده کشور و ضرورت توسعه برجام در سایرحوزه‌های بین المللی و منطقه‌ای مطرح بوده و یا هر بار که رئیس جمهور خواسته است برجام را به عنوان یک الگوی موفق مطرح و به طبع آن مذاکره با آمریکا را رقم بزند با مخالفت همان محافل و لایه‌های وابسته به بنیادگرایان و کاسبان تحریم مواجه شده و آنها برجام را مشابه قراداد ترکمانچای قلمداد کرده اند که طی آن در عهد قاجار ایروان و نخجوان به دولت روسیه تزاری واگذار شد و روسها در ایران حق قضاوت کنسولی پیدا کردند و پنج ملیون تومان پول به عنوان غرامت جنگی به همراه چندین امتیاز دیگر به دست آوردند.

علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی و یکی از کسانی در مذاکرات با ۱+۵ نقشی حیاتی داشته در دفاع از توافق هسته امتیازهای ایران را بیشتر از آنچه که مقامات نظام میخواسته اند دانسته است. او معتقد است شورای ملی امنیت ملی خواهان حفظ ۴۰۰۰ سانتریفیوژ بود در حالیکه مذاکره کنندگان توافق حفظ ۶۰۰۰ سانتریفیوژ را گرفتند.

صالحی که به مناسبت دو ساله شدن توافق در همایشی در مشهد با حضور اساتید و دانشجویان خارج از کشور سخن میراند به دستاوردهای پس از توافق اتمی درصنعت نفت نیز اشاره داشت و گفت تولید نفت کشوراز یک میلیون بشکه به سه میلیون و نهصد هزار بشکه، صادرات نفت روزانه به دو میلیون و پانصد هزار بشکه رسیده است.

اکنون با گذشت دوسال از عمر توافقنامه اتمی و اجرایی شدن آن مسایل و مشکلات جدیدی برجسته شده است که در زمان امضای قرار داد در شکل فعلی آن قبل پیش بینی نبودند و یا اینکه هریک ازطرفین تفسیر ویژه‌ای در ذهن داشتند که بر اساس آن قادر نبودند این سطوح از اختلافات را پیش بینی کنند.

اتحادیه اروپا خیلی زود توانست درابعاد تعامل سیاسی محدود و مراودات تجاری وسیع با ایران رابطه برقرار کند.

روسیه و چین هریک راههای همکاری خود را، جدا از روابط اروپا و آمریکا با ایران، تعریف کرده و شروع به اجرا و بهره برداری کردند. ایالات متحده در دوران پرزیدنت اوباما انتظار داشت با فضای مناسبی که فراهم شده بود ایران بتواند به مشکلات داخلی فائق آمده و گام شجاعانه تری در جهت برقراری روابط عادی بردارد. وزیر امور خارجه آمریکا جان کری برای ارتباط خود با وزیر امور خارجه ایران احترام زیادی قایل بود و امید داشت این رابطه به برقراری ارتباط گسترده تری ختم شود.

اما این محاسبات درست از آب در نیامدند؛ بر عکس، ایران سعی کرد با نزدیکی هرچه بیشتر به اروپا از رابطه خود با اتحادیه اروپا به عنوان اهرم فشاری بر علیه آمریکا استفاده کند. رابطه با کُندی بسیار پیش رفت و انتخاب دونالد ترامپ به عنوان چهل و پنجمین رئیس جمهور آمریکا آخرین امید‌ها برای بر قراری رابطه و یا حتی گام برداشتن در آن مسیررا با موانع جدیدتری مواجه کرد.

دوران رئیس جمهوری جدید آمریکا - از ژانویه ۲۰۱۷ و آغاز کار رسمی پرزیدنت دونالد ترامپ هر روز سخن از گسستن برجام به میان آمد و هرچند سرانجام به این نتیجه رسیدند که توافقنامه برجام یک سند الزام آور بین المللی است و خروج یکی از امضا کنندگان با نتایج وعواقب قانونی روبرو خواهد شد.

در طول این دو سال دولت ایران در مقاطعی کوشید که گهگاه با مذاکره و عقد قرارداد با کمپانی‌های آمریکایی برای خریدهواپیماهای تجاری این رابطه را ترمیم کند. اما به دنبال هر قدم کوچکی که دولت روحانی برداشت مخالفین و بنیادگرایان وابسته به رهبری که در سایر نهادها حضور دارند دست به اقدامات تخریبی زدند تا رئیس جمهورنتواند طرح‌های خود را پیاده کند.

آزمایش موشک‌های بالستیک با شعار نابودی اسرائیل که متحد درجه اول آمریکا در خاورمیانه است، رویارویی با ناوگان آمریکایی در خلیج فارس و اقداماتی از این دست هرگونه امکان تلطیف روابط را به کلی تحت الاشعاع قرار داده و از طرف دیگر گروه بندی هایی در کنگره آمریکا به مقابله برخاسته و هراز گاهی با تصویب طرحی برای تحریم‌های جدید (غیر اتمی) به این خصومت دامن زده اند.

آزمایش موشک‌های بالستیک با شعار نابودی اسرائیل که متحد درجه اول آمریکا در خاورمیانه است، رویارویی با ناوگان آمریکایی در خلیج فارس و اقداماتی از این دست هرگونه امکان تلطیف روابط را به کلی تحت الاشعاع قرار داده و از طرف دیگر گروه بندی هایی در کنگره آمریکا به مقابله برخاسته و هراز گاهی با تصویب طرحی برای تحریم‌های جدید (غیر اتمی) به این خصومت دامن زده اند. آخرین مورد آن طرحی است که در صورت نهایی شدن سپاه پاسداران جمهوری اسلامی را همطراز گروههای تروریستی قرار می دهد.

اظهار نظر‌های متفاوت در مورد آمریکا - علیرغم شعارهای انتخاباتی و پس از انتخابات که پرزیدنت ترامپ در مورد لغو برجام داده است به نظر نمی رسد آمریکا بخواهد و یا بتواند در اینمورد اقدام موثری انجام دهد چرا که برجام یک توافق جند جانبه است و همه دولت‌های امضا کننده در قبال آن متعهد هستند. البته به تائید مقامات وزارت خارجه ایران ازجمله حمید بعیدی نژاد عضو تیم مذاکره کننده هسته‌ای و سفیر فعلی ایران در لندن (ایسنا ۲۳ تیر) "آمریکا به طور مشخص تا این لحظه خلاف صریح تعهدات بنیادین خود اقدام نکرده است."

نظر محمد جواد ظریف وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران در مورد آمریکا با نظر حمید بعیدی متفاوت است. وی در مصاحبه خود با فرید زکریا در سی ان ان (۲۵ تیر۹۶) سخنان اخیر پرزیدنت ترامپ در اروپا را مغایر با اصول توافق دانسته و مدعی شده است در این گفتگو‌ها رئیس جمهور آمریکا سایر کشورهای اروپایی را ترغیب کرده تا از تجارت با ایران دست بکشند و همین اظهارات "تخلف، نه از روح برجام بلکه از متن برجام است."

وی همچنین در اثبات عدم پایبندی آمریکا نسبت به توافق هسته‌ای گفت: " آژانس بین المللی انرژی هسته‌ای هفت بار از زمان اجرای برجام تاکنون اعلام کرده است که ایران کاملا به تعهدات خود نسبت به توافق هسته‌ای پایبند بوده است. متاسفانه چنین چیزی را نمی توان در مورد ایالات متحده بیان کرد."

تائید اجرای صحیح برجام توسط دولت آمریکا - یکی از بند‌های توافق هسته‌ای وزارت امور خارجه آمریکا را موظف می کند که هر ۹۰ روز گزارشی در مورد اجرای صحیح برجام به کنگره آمریکا تسلیم کند. سه ماه پیش، رکس تیلرسون در گزارش اول خود ضمن تاکید بر این که "توافق بی‌نقص نیست اما بهترین گزینه برای کنترل فعالیت‌های اتمی ایران است"، اجرای صحیح آنرا مورد تائید قرار داده بود. غروب روز دوشنبه ۲۶ تیرماه پرزیدنت ترامپ با اکراه بار دیگر تائید کرد که ایران به مفاد توافق اتمی (برجام) پایبند مانده است. تائید پایبندی ایران در اجرای مفاد برجام در شرایطی صورت گرفت که امقامات وابسته به اعلام کردند که تحریم‌های جدیدی در ارتباط با حمایت ایران از تروریسم و سایر فعالیت‌های مخل ثبات منطقه‌ای در راه خواهد بود. آنها همچنین گفتند با مقامات اروپایی به مذاکره خواهند پرداخت تا استراتژی جامع تری را برای افزایش فشار بر تهران تدوین کنند.

صبح دوشنبه وقبل از اعلام تصمیم پرزیدنت ترامپ سخنگوی کاخ سفید گفته بود "رئیس جمهور به روشنی اظهار داشته است که این معامله بسیار بدی است – بد برای ایالات متحده". به نظر می رسد تصمیم پرزیدنت ترامپ برای تائید عملکرد ایران در چارچوب تعهدات برجام برای ۹۰ روز دیگر به این منظور انجام شده که درمورد پیوستن یا خروج قطعی آمریکا از برجام زمان کافی وجود داشته باشد و تصمیم گیری با مطالعه دقیق تری صورت بگیرد.

باید اذعان کرد موضعگیری پرزیدنت ترامپ اعتماد و اطمینان کامل در زمینه اهداف آمریکا در قبال برجام ایجاد نمی کند و از آنجا که سرمایه داری جهانی در قبال اینگونه مسایل با حزم و احتیاط عمل می کند لذا بسیاری از بانک‌های دنیا نمی توانند با اطمینان کامل با ایران دادوستد کنند و یا برنامه‌های سرمایه گزاری دراز مدت داشته باشند. به همین دلیل ایران دایما از عدم اجرای کامل برجام شکوه و شکایت می کند. متقابلاً رفتار منطقه‌ای و بین المللی ایران و شعارهایی که بنیادگرایان ایران و لایه هایی از سپاه پاسداران به زبان می آورند نیز بسیاری از کشورها را نسبت به اهداف دراز مدت ایران مشکوک و نگران می کند.

عربستان سعودی - در این میان کشوری مانند عربستان سعودی که تقریبا هیچوقت با ایران رابطه صمیمانه نداشته به سادگی توانسته است از این شعارها بیشترین بهره برداری را کرده و با نزدیک شدن به محافل متمایل به راست ایالات متحده و ابراز علاقمندی به خریدهای کلان تسلیحاتی، که طبعاً خوشایند سیستم سرمایه داری جهانی است، رابطه خود را با آمریکا ترمیم و از آن به عنوان اهرمی بر علیه ایران و برجام استفاده کند. فراموش نکنیم که تقریبا همه کشورهای عربی خلیج فارس به استثنای عمان از توافق هسته‌ای نا خشنود بودند و آنرا وسیله‌ای درخدمت توسعه نفوذ ایران شیعه مذهب در منطقه تلقی می کردند. سیاست‌های ایران در عراق، سوریه، لبنان، و یمن به این سوء ظن‌ها دامن می زند ودر نتیجه تا به امروز رقابت‌های ایران شیعی و اعراب سنی مذهب منطقه به صورت زخمی غیرقابل التیام بجا مانده است.

نظر دبیر کل سازمان ملل متحد - بمناسبت دومین سال برجام، آنتونیو گوترش دبیر کل سازمان ملل با صدور بیانیه‌ای توافق اتمی ایران با غرب را تحسین و ابراز امیدواری کرد که بتوان با الگوگرفتن از دستاوردهای آن روابط پیچیده منطقه‌ای را از طریق گفتگو، تفاهم و همکاری حل و فصل کرد. وی معتقد است توافق اتمی ماهیتا یک قرار داد در حوزه منع گسترش تسلیحات اتمی است و از کشورهای امضا کننده خواست نسبت به تعهد خود پایبندی نشان بدهند تا همه طرف‌ها ازاین توافق بهره مندگردند. درعین حال گوترش از ایران خواست ازانجام آزمایشات موشکی خودداری کند تا موجب افزایش تنش‌ها نشود.

جان کری وزیر خارجه دولت اوباما که خود نقش بسیار حساسی در رسیدن به توافق با ایران داشته است در یادداشتی که درآستانه دومین سالگرد توافق برجام منتشر کرد آنرا "توافقی تاریخی" نامید. بنظر کری اهمیت توافق در این است که توانست ایران را که برای مدتی "بیش از یک دهه به جلو حرکت کرده بود" و "ذخایر کافی برای ساخت چندین سلاح هسته‌ای در اختیار داشت" از ادامه راه منصرف کرده و توانستیم پس از مذاکرات طولانی "مسیر را تغییربدهیم."

این اظهارات بار دیگر تئوری های تی وی پال استاد دانشگاه مک گیل را به ذهن متبادر می کند که میگوید مکتب رئالیسم معتقد است ظاهراً " حکومت‌ها در شرایط عادی نبایستی از حق خود برای ساخت تسلیحاتی که می تواند بر قدرت و پرستیژشان بیافزاید و دربرابر دشمن بالقوه بازدارنده باشد صرفنظر کنند. اگر چنین کاری کردند بخاطر محدودیت هایی است که توسط ساختار نظام بین المللی بر آنها تحمیل می شود. علی الخصوص، انتخاب اتمی باید منعکس کننده توانائیهای نسبی دولت ها، مشارکتشان در اتحاد ها، و نقششان درنظام بین المللی باشد."

نتیجه گیری - به نظر می رسد ایران مصمم به باقی ماندن در چارچوب محدودیت هایی است که خود با امضای قرار داد برجام پذیرفته است. حتی اگر این بهترین انتخاب نبوده باشد، انتخابی است که به تائید دوست و دشمن، سخره بزرگی را از سر راه تعامل بین المللی ایران برداشت. اکنون در آستانه دور دوم ریاست جمهوری آقای روحانی و آغاز سومین سال توافق هسته ای:

- باید منتظر ماند و دید چگونه دولت ایران در مقابل کوهی از خواسته‌های مردم و مخالفت‌های بنیادگرایان در داخل، و انتظارات جامعه بین المللی خواهد توانست برجام را به سرانجامی برساند که از اول پیش بینی می کرد.

- باید صبر کرد و دید آیا آن مکالمه تلفنی که بین جان کری وزیر امور خارجه آمریکا و جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران باعث آزادی ملوانان آمریکایی از اسارت در ایران شد، آن مکالمه کوتاهی که رئیس جمهور ایران برای چند لحظه با پرزیدنت اوباما در نیویورک داشت و هیچوقت جزئیات آن به صورت دقیق افشا نشد، می تواند تبدیل به یک خط تلفنی بین دوکشور شود؟

- پیش از اینکه اصطکاک‌ها و فشارهای جانبی به هر دو کشور موجب شود رابطه بین دو کشور به نقطه برسد، باید منتظر ماند و دید که آیا دستگاه دیپلماسی دو کشور می تواند بار دیگر به یکدیگر نزدیک و گفتگویی را آغاز کند؟

سال سوم برجام سال آزمایش تئوری‌های اعتماد سازی برای نزدیکی دو کشور است حتی اگرفرمانده نیروهای مسلح ایران و سناتور جان کاتن با رگبار کلمات توخالی در دو سوی یک طیف به یکدیگرشلیک کنند. راه تامین منافع و امنیت ملی همیشه بین دوانتهای خصومت قرار دارد.

—————————————————————
یادداشت‌ها، آرا و نظرات نویسندگان خود را بیان می‌کنند و بازتاب دیدگاهی از سوی رادیو فردا نیستند.

* جلیل روشندل استاد علوم سیاسی و امنیت بین الملل در دانشکاه ایالتی کارولینای شمالی

XS
SM
MD
LG