سرانجام و پس از چندین بار تاخیر، گزارش کمیته بررسی در خصوص جنگ عراق موسوم به گزارش چیلکات منتشر شد.
مسئولیت کمیته بررسی این پرونده از زمان نخست وزیری گوردون براون ( سال ۲۰۰۹) به سر جان چیلکات سپرده شده بود و سر انجام روز چهارشنبه گذشته این گزارش منتشر گردید.
نشر گزارش به دنبال فشار خانواده هایی بود که فرزندانشان در زمان جنگ در درگیری‌ها کشته شده اند. برخی گزارش‌ها کشته شدن دست کم ۱۷۹ نفر نظامی را در فاصله ۲۰ مارس ۲۰۰۳ و آوریل ۲۰۰۹ تائید می کند.
گزارش چیلکات حاوی مقدمه‌ای ۱۴۵ صفحه‌ای است که برای مطالعه مقامات تهیه شده است. اصل گزارش ۱۲ جلد است و گفته می شود بالغ بر دو میلیون و ششصد هزار کلمه می شود.
وقایع مورد بررسی از دوم ماه اوت ۱۹۹۰ شروع می شود که طی آن صدام حسین به اشغال خاک کویت اقدام و متعاقب آن در خلال جنگ کویت بیش از ۷۰۰ چاه نفت توسط صدام حسین به آتش کشیده شد.
پس از آن تمرکز گزارش بر وقایع سال ۲۰۰۱ قرار می گیرد. گزارش تاکید دارد که حتی قبل از وقایع یازدهم سپتامبر که گروه القاعده برج‌های مرکز تجارت بین الملل و پنتاگون را در آمریکا هدف قرار داد، تونی بلر نخست وزیر انگلیس با جورج دبلیو بوش درمورد ضرورت اعمال سیاستی در قبال عراق به توافق رسیده بود که از حمایت گسترده تری در خاور میانه برخوردار باشد.
پس از حملات یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱ و سقوط رژیم طالبان در افغانستان، در ماه نوامبر، دولت ایالات متحده به عنوان بخشی از آنچه در آن زمان جنگ با ترور نامیده می شد، توجه خود را معطوف به تغییر رژیم در عراق کرد.
آنچنان که در گزارش آمده است، دولت بریتانیا به منظور اثر گزاری بر تصمیم ایالات متحده و اجتناب از اقدام یکجانبه آمریکا پیشنهاد مشارکت در ایجاد یک ائتلاف بین المللی را داد و عراق را یک تهدید بین المللی قلمداد کرد که باید با آن برخورد صورت گیرد. باید یادآوری کرد که یک فرضیه در جنگ عراق وجود داشت که علیرغم اینکه ثابت شده کاملا بی‌اساس بوده هنوز هم عده‌ای آنرا باور دارند.
بنا بر این فرضیه عراق دارای تسلیحات بیولوژیک، شیمیایی و سایر تسلیحات دارای قدرت کشتار وسیع بود و صدام حسین می توانست با استفاده از آن تسلیحات امنیت منطقه و امنیت بین المللی را به خطر بیاندازد.
برای انهدام این تسلیحات فرضی دو مسیر موازی انتخاب شده بود. اول بازرسی‌های سازمان ملل برای کشف آنها و دوم قطعنامه‌های شورای امنیت برای ملزم ساختن صدام حسین به انهدام آن تسلیحات. اما سیاست‌های مختلفی در اروپا و آمریکا رسیدن به یک استراتژی واحد را مشکل می کرد. بین انگلیس و آمریکا روابط بسیار خوبی وجود داشت و از نظر تونی بلر نخست وزیر وقت بریتانیا همکاری تنگاتنگ با ایالات متحده نمایش همبستگی با اصلی‌ترین متحد بریتانیا و تداوم بخش منافع ملی دراز مدت انگلیس به حساب می آمد. و به همین دلیل تونی بلر جوان تصمیم می گیرد که سیاست‌های انگلیس را با آمریکا منطبق کند.
برای پیاده کردن سیاست‌های جدید، بریتانیا می بایستی بین هدف خلع سلاح عراق – تا حد امکان از طریق صلح آمیز – و هدف آمریکا که تغییر رژیم عراق بود یکی را انتخاب و تغییر مسیر بدهد. در اجرای این تغییرات بود که استراتژی صدور اولتیماتوم و تهدید بکار گیری قدرت نظامی در صورت عدم تبعیت صدام از خواسته‌های جامعه بین المللی اجرا شد.
حمایت از اقدام نظامی آمریکا – در پایان سال ۲۰۰۱ جورج بوش تصمیم به پیگیری سیاست تغییر رژیم در عراق می گیرد و در سپتامبر ۲۰۰۲ نهایتا تصمیم گرفته می شود که به صدام حسین یک فرصت نهایی داده شود که یا با خلع سلاح موافقت کند و یا خود را برای پذیرش نتایج امتناع از آن آماده نماید. می توان گفت تا این مرحله نفوذ انگلیس در چرخش استراتژی موفق بود و برای تونی بلر یک پیروزی حساب می شد.
بریتانیا موافق بود که باید راهی پیدا کرد تا بی‌اعتنایی صدام حسین نسبت به قطعنامه‌های شورای امنیت را شکسته و تسلیحات دارای قدرت کشتار وسیع عراق را نابود کنند. اما به دلیل توصیه‌های حقوقی مداومی که شده بود انگلیس نمی توانست با هدف تغییر رژیم که خواسته آمریکا بود مشارکت داشته باشد. لذا دولت انگلیس همگام با الزامات تعیین شده دریک رشته از قطعنامه‌های شورای امنیت، خلع سلاح عراق را به عنوان هدف خود بر گزیده بود.
اما با توجه به استراتژی تغییر رژیم که مورد نظر آمریکا بود، توان و تمایل آمریکا در اقدام از طریق چارچوبه سازمان ملل محدود می شد. برداشت انگلیس این بود که اگر صدام حسین تا اوایل سال ۲۰۰۳ خلع سلاح را نپذیرد و هنوز در راس قدرت باشد، پرزیدنت بوش به اقدام نظامی متوسل خواهد شد اما انگلیس هیچ نقشی در تعیین زمان اقدام نظامی نداشت. در ژانویه سال ۲۰۰۳ بود که انگلیس زمان بندی آمریکا را برای شروع به اقدام نظامی در اواسط ماه مارس پذیرفت.
بازرسی‌های سازمان ملل برای یافتن تسلیحات دارای قدرت کشتار وسیع در عراق ادامه داشت. البته انگلیس کوشیده بود که قطعنامه دومی را از تصویب شورای امنیت بگذراند ولی فرانسه، آلمان، و روسیه با تصویب آن مخالفت کرده بودند و معتقد بودند بازرسی‌های سازمان ملل می تواند ادامه داشته باشد. بازرسان سازمان ملل گزارش می دادند که همکاری عراق با آنان ، اگرچه کامل نیست و با کارشکنی انجام می شود، ولی در حال بهبود است.
بنا به گزارش چیلکات، تا اوایل ماه مارس ۲۰۰۳ ریاست جمهوری آمریکا حاضر نبود که بازرسی‌ها ادامه داشته باشد تا تونی بلر بتواند حمایت کافی برای اقدام نظامی کسب کند. به این ترتیب بود که کسب حمایت برای قطعنامه دوم از طریق شورای امنیت متوقف و منتفی شد. همین امر راه را برای اقدام نظامی بدون قطعنامه دوم باز کرد و تونی بلر نیز عملاً آنرا پذیرفت.
نقطه عطف در جنگ عراق - گزارش چیلکات این مرحله را نقطه عطفی می داند که طی آن انگلیس به ائتلاف و جنگ اشغال عراق شد وارد می شود. جنگ تمام عیاری که غیر قانونی بود و تداوم آن موجب کشته شدن هزاران نیروی نظامی موتلفین و صدها هزار عراقی گردید و همچنین از بطن آن گروه موسوم به "حکومت اسلامی" زائیده شد.
گزارش چیلکات نتیجه می گیرد، علیرغم پذیرش ریسک در یک محیط خطرناک توسط نظامیان و پرسنل غیر نظامی، بریتانیا نتوانست به اهداف تعریف شده خود از طریق جنگ دسترسی پیدا کند. هرچند انگلیس پیش بینی می کرد که در جنگی طولانی درگیر شود، دولت انگلیس آمادگی برای اجرای نقشی که از آوریل ۲۰۰۳ وارد آن شده بود نداشت وغالب اقدامات به خاطر عدم آمادگی دولت نادرست از آب درآمد.
گزارش تاکید می کند که در چنین عملیاتی باید:
- از تئاتر عملیات نظامی و سیاسی و فرهنگی و همچنین گذشته قومی آن درک درستی وجود داشته باشد و زیر ساخت‌های اقتصادی و وضعیت اجتماعی آن شناسائی شده باشد؛
- محاسبه موشکافانه ریسک انجام شده باشد؛
-اهداف واقعگرایانه و در صورت نیاز محدود بجای اهداف آرمانگرایانه و مبتنی بر فرضیات خوشبینانه انتخاب شود؛ و
- منابع ضروری نظامی و غیر نظامی برای چنین عملیاتی تخصیص داده شود.
از نظر گزارش چیلکات هیچیک از این عوامل در محاسبات انگلیس موجود نبوده است.
انگلیس در داخل پیمان ناتو عمل میکند و تقسیم مسئولیت‌ها و شیوه‌های تصمیم گیری در داخل آن ائتلاف از پیش تعریف شده است. بنا بر گزارش چیلکات، بریتانیا کوشید توافق نامه‌ای را در این خصوص تدوین و به آمریکا پیشنهاد کند اما در مورد آن به اندازه کافی پیگیر نبود. در نتیجه در گیر شرایطی شد که نمیتوانست در فرایند تصمیم گیری نقش رسمی داشته باشد.
در مجموع، گزارش دو میلیون و ششصد کلمه‌ای چیلکات تقریبا به همه ابعاد قضیه داخل می شود و نتیجه گیری‌های خاص خود را انجام می دهد. حاصل اینکه ورود انگلیس را به جنگ و همسویی با اهداف جورج بوش غلط و مغایر با منافع انگلیس می داند. بی‌شک مطالب این گزارش برای چندین دهه مرجع بسیار ارزشمندی را برای مطالعه اهل فن فراهم می کند و منبع بسیار مفیدی برای مطالعات استراتژیک خواهد بود. در کوتاه مدت، اما، به صورتی بسیار موجز می توان گفت گزارش چیلکات از مداخله انگلیس در این جنگ انتقاد بسیار شدیدی میکند و شخص تونی بلیر را مسئول آن می داند.
ایران در گزارش چیلکات - نام ایران بارها در گزارش چیلکات آورده شده و در جای خود می تواند موضوع مطالعه دیگری باشد. ارجاع به ایران در شرایط سال ۲۰۰۱ و پس از واقعه یازدهم سپتامبر یادآور نطق معروف جورج بوش است که ایران را در کنار کره شمالی، عراق و لیبی بخشی از محور شیطانی نامگذاری و آنرا یکی از بزرگترین حامیان دولتی تروریسم معرفی می کند.
در بخش‌های دیگر جنگ هشت ساله عراق با ایران و بکار گیری تسلیحات شیمیایی علیه ایران مورد توجه تهیه کنندگان گزارش چیلکات قرار داشته و به آن به عنوان اثبات نیات صدام ارجاع شده است. این گزارش در بخش چهار خود تاکید می کند که از نقطه نظر دولت بریتانیا، به طور سنتی خطر گسترش اتمی و دستیابی ایران، کره شمالی و لیبی به تسلیحات دارای قدرت کشتار وسیع پیوسته بیش از عراق بوده است. اما از سال ۲۰۰۲ خطر ایران با سه کشور دیگر یعنی عراق، کره شمالی و لیبی برابری می کرده است.
واکنش‌ها به گزارش چیلکات - یکی از نتایج سریع انتشار گزارش چیلکات معذرت خواهی رسمی تونی بلر از مردم انگلیس و پذیرش مسئولیت‌ها توسط وی بوده است. هر چند که تونی بلر تاکید می کند آنچه وی انجام داده درچارچوبه منافع ملی انگلیس و با حسن نیت انجام شده است.
بلر، اکنون پس از گذشت ۱۳ سال اقرار می کند که تصمیم وی برای شرکت در عملیات اشغال عراق "سخت‌ترین و دردناک‌ترین تصمیمی بود که در ده سال عمرش در سمت نخست وزیر انگلیس اتخاذ کرده است: وی مسئولیت کامل آن تصمیم را پذیرفته اما تاکید می کند که اطلاعات محرمانه دستکاری نشده بود و تصمیمات با اعتقاد صحیح اتخاذ شده بود. در عین حال قبول می کند که "شرایط بعد از اشغال خونین تر از آن بود که تصور می کردیم. بلر معتقد است که جهان بدون صدام حسین چه در زمان اتخاذ تصمیم و چه هم اکنون جای بهتری است و به همین دلیل خونهای نیروهای انگلیس به عبث ریخته نشده است."
این نظر با عقیده سرجان چیلکات به وضوح تعارض دارد که پس از هفت سال تحقیق و تفحص اعلام کرده است تونی بلر برای توجیه تصمیم گیری خود حتی قبل از شروع منازعه به بزرگنمایی اطلاعات موجود درآن زمان به قصد اقدام نظامی متوسل شده و به علت همین زمینه سازی‌های نادرست بوده که جان ۱۷۹ بریتانیایی، حدود ۴۵۰۰ آمریکایی از دست رفته؛ صدها هزار عراقی کشته شده، و آتش منازعه‌ای بر افروخته شده است که هنوز در خاور میانه شعله می کشد.
در مجموع، خارج از انگلیس، توجه رسانه‌های جهان به این گزارش چندان وسیع نبوده است. شاید بخشی از این بی‌اعتنایی ناشی از کهنه شدن مطلب باشد. جنگ عراق اکنون وارد مراحل دیگری شده و پدیده نفرت انگیزی بنام دولت اسلامی (داعش) از آن زائیده شده و لذا بحث در مورد چرایی جنگ عراق بیشتر جنبه آکادمیک و پژوهشی پیدا کرده است.
شاید دلیل دیگر عدم استقبال را باید به حساب طولانی بودن گزارش گذاشت. گذشته از آن، مسایل مهمتر و معضلات جدید تری به دنبال همه پرسی خروج بریتانیا گریبان این جامعه را گرفته و با استعفای دیوید کامرون نخست وزیر انگلیس به اوج خود رسیده است. خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا خود از نظر اقتصادی، سیاسی و بین المللی تاثیرات منفی داشته و نیازمند بررسی عمیق تری است. در عین حال در همین هفته نشریه نیوزویک بخشی از یادداشت‌های محرمانه تونی بلر نخست وزیر وقت انگلیس به جورج بوش را از داخل گزارش چیلکات استخراج و منتشر کرده که در نوع خود بسیار جالب و افشا گرانه است.
-------------------------------------
مقالات، یادداشت‌ها و تحلیل‌ها بیانگر نظر نویسندگان آنهاست و بازتاب دیدگاهی از رادیو فردا نیست.
* جلیل روشندل استاد علوم سیاسی در دانشگاه ایالتی شرق کارولینای شمالی
