شورای حقوق بشر سازمان ملل دو هفته پیش از روز ۲۶ بهمن در جریان نشست سالانه خود در ژنو، جلسه ای علنی درباره وضعیت کلی حقوق بشر در ایران برگزار کرد. جواد لاریجانی، دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضائیه جمهوری اسلامی‌که در راس هیئتی در این نشست شرکت داشت، با انکار هرگونه شکنجه در ایران، انتقاد نهادهای مدافع حقوق بشر را برانگیخت.
همزمان با برگزاری این نشست، سازمان عفو بین الملل همراه با دیدبان حقوق بشر و سایر سازمان‌های منطقه ای در شهر ژنو میزبان نشستی درباره ایران به ریاست شیرین عبادی، برنده جایزه صلح نوبل بود.
شیرین عبادی دو روز پیش از این نشست، طی نامه ای از شورای حقوق بشر خواسته بود در نشست سالانه خود علیه سرکوب خشونت بار در ایران موضع گیری کند. خانم عبادی از شورای حقوق بشر سازمان ملل خواست که ایران را وادار به اجرای قطعنامه‌های مجمع عمومی‌سازمان ملل در مورد نقض حقوق بشر در این کشور کند و یک گزارشگر ویژه را برای نظارت بر رفتار ایران در زمینه حقوق بشر به ایران اعزام کند.
از جمله کسانی که نامش برای اعزام به ایران مطرح شد، مانفرد نوواک، گزارشگر ویژه شکنجه سازمان ملل بود.
مانفرد نوواک که اتریشی است، ۵۹ ساله است و استاد حقوق بین الملل در وین است. وی از بنیانگذاران انستیتوی حقوق بشر در دانشگاه وین است و از سال ۱۹۸۷ تا ۱۹۸۹ ریاست انستیتوی حقوق بشر در دانشگاه اوتریخت هلند را بر عهده داشت. آقای نوواک برنده جایزه یونسکو برای آموزش در زمینه حقوق بشر است. وی از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۳ قاضی دادگاه حقوق بشر بوسنی بود و از سال ۲۰۰۴ هم به عنوان گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور شکنجه گزارش‌های متعددی درباره وضعیت حقوق بشر و زندانهای چندین کشور تهیه کرده است. آقای نوواک از جمله گزارشگر سازمان ملل درباره بازداشتگاه گوانتانمو بوده است.
در آغاز گفت‌وگویی با مانفرد نوواک از او می‌پرسیم که آیا اصولاً گرفتن چنین تصمیمی از سوی شورای حقوق بشر سازمان ملل برای اعزام یک گزارشگر ویژه به ایران قابل تصور است؟
مانفرد نوواک: این منوط به یک مصوبه شورای حقوق بشر نیست بلکه بستگی به این دارد که آیا ایران حاضر است مرا دعوت کند یا نه. در چارچوب بررسی اوضاع حقوق بشر در جهان توسط سازمان ملل بسیاری از کشورها در شورای حقوق بشر این خواست را مطرح کرده‌اند که ایران به خصوص به دلیل رویدادهای پس از انتخابات باید گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور شکنجه را دعوت کند. اما ایران تاکنون در این مورد سکوت کرده است. من اخیراً گفت‌وگوی خوبی با سفیر ایران در اتریش داشتم و او می‌خواهد برای دعوت من تلاش کند. ولی من نمی‌دانم که آیا چنین دیداری پیش خواهد آمد یا خیر. اما فی نفسه ایران یک دعوتنامه دائمی برای همه گزارشگران ویژه سازمان ملل صادر کرده است. این قاعدتاً به این معنی است که وقتی یک کشوری چنین دعوتنامه ای صادر می‌کند، بر پایه این دعوتنامه من می‌توانم اکنون به این کشور و در این مورد به ایران بگویم که دعوتنامه را قبول می‌کنم و در فلان تاریخ به ایران می‌روم و قاعدتاً این امر باید بدون مشکل باشد. اما همانطور که گفتم ایران به رغم وجود این دعوتنامه تمایلی به این امر نشان نمی‌دهد.
اگر چنین دعوتی از شما بشود، قبول خواهید کرد که به ایران بروید؟
معلوم است. من سال گذشته چندین بار به مقام‌های ایرانی گفتم که من این چنین دعوتی را قبول خواهم کرد و از ایران دیدن خواهم کرد. چون به دلیل شماری از درخواست‌های اضطراری و فوری به خصوص بعد از انتخابات و به دلیل گفته‌ها و شنیده‌ها در مورد شکنجه در زندانهای جمهوری اسلامی، بسیار نگرانم. هرچند به من گفته شده که اینها بی پایه است. اما بهترین راه این است که این مسائل از نزدیک و در ایران بررسی شود.
خب، این به این معنی است که شما رویدادهای پس از انتخابات در ایران را به شدت پی‌گیری می‌کنید؟
طبیعی است من رویدادهای ایران را پی‌گیری می‌کنم و نه تنها رویدادهای ایران بلکه بسیاری از کشورهای دیگر را، و این تنها مربوط به رویدادهای بعد از انتخابات نیست، بلکه مربوط می‌شود به احکام اعدام و اجرای اعدام‌های زنان و نوجوانان و من در بسیاری موارد با دولت ایران در ارتباط با اعدام زنان و نوجوانان تماس گرفتم و این گونه اجرای احکام اعدام را غیرانسانی خواندم و در برخی موارد تاثیر هم داشته است.
شما تاکنون به عنوان گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور شکنجه از کشورهای دیگر هم دیدن کرده اید و گزارش تهیه کرده اید. تجربه شما چیست؟ آیا این گزارش‌ها تاثیری در بهبود وضعیت زندانیان و زندان‌ها داشته؟
بله بی تاثیر نبوده. من هم اکنون از جامائیکا برگشتم و تجربه خوبی از همکاری دولت با خودم دارم. جایی که شاهد شرایط بسیار بد بازداشت در زندانهای پلیس بودم و خواستار کاهش زمان بازداشت در بازداشتگاه‌های پلیس شدم. من در سال گذشته از جمله در اروگوئه بودم و در آنجا هم تجربه خوبی از همکاری آنها داشتم. در اروگوئه مسئله شکنجه مطرح نبود اما شرایط بد بازداشت و زندان‌ها بود که پس از بررسی و توصیه‌های من دولت بلافاصله این توصیه‌ها را قبول کرد و شرایط را تغییر داد. بنابراین قبول این توصیه‌ها بستگی به این ندارد که شورای حقوق بشر چه مصوبه ای تصویب می‌کند و امکان چه فشاری دارد. بلکه وقتی دولتی من را دعوت می‌کند و آماده همکاری است، بنابراین این دولت هم علاقه دارد متقابلاً بداند که یک ناظر خارجی چه توصیه‌هایی دارد و معمولاً این توصیه‌ها مورد قبول می‌افتد و اجرا می‌شود. من می‌توانم ازموارد دیگری در گرجستان و اردن و سایر کشورها بگویم که دیدار من منجر به همکاری تنگاتنگ با دولت‌های این کشورها شده است.
شرط این موفقیت‌ها البته همکاری دولت‌ها و مقام‌های محلی است. تجربه شما چیست؟ آیا امکان بازرسی آزاد در این کشورها فراهم است؟
این مسئله هم بسیار متفاوت است. من تنها دعوتهایی را قبول می‌کنم که دولت مربوطه برای کار مستقل و بدون هیچ مانع و برای روشهای کارمن احترام قائل باشد. این پیش از همه به این معنی است که من بدون اطلاع قبلی حق بازدید از هر زندانی، چه زندان پلیس و یا نهادهای دیگر و چه آسایشگاه‌های روانی را داشته باشم و مجاز باشم که بدون حضور شخص ثالث با زندانیانی که می‌خواهم، گفت‌وگو کنم و چنانچه مشکلی بود در همان محل این مشکل را برطرف کنم. این به این معنی است که من در همه کشورهایی که بوده ام، توانسته ام بررسی‌ها و بازرسی‌های خودم را به طور مستقل انجام دهم. هرچند اینجا و آنجا دولت‌هایی خواسته اند که این بازرسی‌ها را محدود کنم.
یک موردی که شما مسئول بررسی وضعیت آن شدید، بازداشتگاه گوانتانامو بود، که زندانیانی که گفته می‌شود وابسته به القاعده هستند در آنجا نگهداری می‌شوند. می‌توانید درباره تجربه تان در این مورد برای شنوندگان ما بگویید؟
این درست موردی بود که من در نهایت دعوتنامه رئیس جمهور آمریکا را قبول نکردم. چون دولت بوش به من اجازه نداد که من با زندانیان بدون هیچ مانع و بدون حضور دیگران گفت‌وگو کنم. در نتیجه کاری که ما کردیم این بود که با زندانیان تبعه بریتانیا و فرانسه که از این بازداشتگاه آزاد شده بودند، گفت‌وگو کردیم و شرایط بازداشت آنها را جویا شدیم و بعد این گفته‌ها را با اطلاعات قابل دسترس از سوی آمریکایی‌ها مقایسه کردیم. اطلاعاتی که چگونگی شیوه‌های بازجویی را تعیین کرده بود، ازجمله با دستورالعمل‌های دانلد رامسفلد، وزیر دفاع وقت آمریکا و از این طریق توانستیم تصویری بسیار روشن از شرایط این بازداشتگاه به دست بیاوریم؛ که اولاً این شرایط، شرایط این بازداشتگاه‌ها در تضاد با حقوق بین المللی و حقوق بشر بوده برای اینکه زندانیان بدون هیچ گونه تفهیم اتهام مدت طولانی در بازداشت بودند و ثانیاً بسیاری از روشهای بازجویی از مصادیق شکنجه بودند. بنابراین ما به عنوان نخستین کارشناسان جهانی، بستن این بازداشتگاه را توصیه کردیم و آقای اوباما هم این توصیه را قبول کرد و در اولین روزهای آغاز کارش دستور داد که این بازداشتگاه تعطیل شود. چیزی که متاسفانه هنوز عملی نشده و می‌دانیم به مخالفت کنگره آمریکا و همچنین عدم آمادگی اروپایی‌ها برای قبول زندانیان این بازداشتگاه‌ها بر می‌گردد.
همزمان با برگزاری این نشست، سازمان عفو بین الملل همراه با دیدبان حقوق بشر و سایر سازمان‌های منطقه ای در شهر ژنو میزبان نشستی درباره ایران به ریاست شیرین عبادی، برنده جایزه صلح نوبل بود.
شیرین عبادی دو روز پیش از این نشست، طی نامه ای از شورای حقوق بشر خواسته بود در نشست سالانه خود علیه سرکوب خشونت بار در ایران موضع گیری کند. خانم عبادی از شورای حقوق بشر سازمان ملل خواست که ایران را وادار به اجرای قطعنامه‌های مجمع عمومی‌سازمان ملل در مورد نقض حقوق بشر در این کشور کند و یک گزارشگر ویژه را برای نظارت بر رفتار ایران در زمینه حقوق بشر به ایران اعزام کند.
از جمله کسانی که نامش برای اعزام به ایران مطرح شد، مانفرد نوواک، گزارشگر ویژه شکنجه سازمان ملل بود.
مانفرد نوواک که اتریشی است، ۵۹ ساله است و استاد حقوق بین الملل در وین است. وی از بنیانگذاران انستیتوی حقوق بشر در دانشگاه وین است و از سال ۱۹۸۷ تا ۱۹۸۹ ریاست انستیتوی حقوق بشر در دانشگاه اوتریخت هلند را بر عهده داشت. آقای نوواک برنده جایزه یونسکو برای آموزش در زمینه حقوق بشر است. وی از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۳ قاضی دادگاه حقوق بشر بوسنی بود و از سال ۲۰۰۴ هم به عنوان گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور شکنجه گزارش‌های متعددی درباره وضعیت حقوق بشر و زندانهای چندین کشور تهیه کرده است. آقای نوواک از جمله گزارشگر سازمان ملل درباره بازداشتگاه گوانتانمو بوده است.
در آغاز گفت‌وگویی با مانفرد نوواک از او می‌پرسیم که آیا اصولاً گرفتن چنین تصمیمی از سوی شورای حقوق بشر سازمان ملل برای اعزام یک گزارشگر ویژه به ایران قابل تصور است؟
مانفرد نوواک: این منوط به یک مصوبه شورای حقوق بشر نیست بلکه بستگی به این دارد که آیا ایران حاضر است مرا دعوت کند یا نه. در چارچوب بررسی اوضاع حقوق بشر در جهان توسط سازمان ملل بسیاری از کشورها در شورای حقوق بشر این خواست را مطرح کرده‌اند که ایران به خصوص به دلیل رویدادهای پس از انتخابات باید گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور شکنجه را دعوت کند. اما ایران تاکنون در این مورد سکوت کرده است. من اخیراً گفت‌وگوی خوبی با سفیر ایران در اتریش داشتم و او می‌خواهد برای دعوت من تلاش کند. ولی من نمی‌دانم که آیا چنین دیداری پیش خواهد آمد یا خیر. اما فی نفسه ایران یک دعوتنامه دائمی برای همه گزارشگران ویژه سازمان ملل صادر کرده است. این قاعدتاً به این معنی است که وقتی یک کشوری چنین دعوتنامه ای صادر می‌کند، بر پایه این دعوتنامه من می‌توانم اکنون به این کشور و در این مورد به ایران بگویم که دعوتنامه را قبول می‌کنم و در فلان تاریخ به ایران می‌روم و قاعدتاً این امر باید بدون مشکل باشد. اما همانطور که گفتم ایران به رغم وجود این دعوتنامه تمایلی به این امر نشان نمی‌دهد.
اگر چنین دعوتی از شما بشود، قبول خواهید کرد که به ایران بروید؟
من سال گذشته چندین بار به مقام‌های ایرانی گفتم که من این چنین دعوتی را قبول خواهم کرد و از ایران دیدن خواهم کرد. چون به دلیل شماری از درخواست‌های اضطراری و فوری به خصوص بعد از انتخابات و به دلیل گفته‌ها و شنیده‌ها در مورد شکنجه در زندانهای جمهوری اسلامی، بسیار نگرانم. هرچند به من گفته شده که اینها بی پایه است. اما بهترین راه این است که این مسائل از نزدیک و در ایران بررسی شود.
خب، این به این معنی است که شما رویدادهای پس از انتخابات در ایران را به شدت پی‌گیری می‌کنید؟
طبیعی است من رویدادهای ایران را پی‌گیری می‌کنم و نه تنها رویدادهای ایران بلکه بسیاری از کشورهای دیگر را، و این تنها مربوط به رویدادهای بعد از انتخابات نیست، بلکه مربوط می‌شود به احکام اعدام و اجرای اعدام‌های زنان و نوجوانان و من در بسیاری موارد با دولت ایران در ارتباط با اعدام زنان و نوجوانان تماس گرفتم و این گونه اجرای احکام اعدام را غیرانسانی خواندم و در برخی موارد تاثیر هم داشته است.
شما تاکنون به عنوان گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور شکنجه از کشورهای دیگر هم دیدن کرده اید و گزارش تهیه کرده اید. تجربه شما چیست؟ آیا این گزارش‌ها تاثیری در بهبود وضعیت زندانیان و زندان‌ها داشته؟
بله بی تاثیر نبوده. من هم اکنون از جامائیکا برگشتم و تجربه خوبی از همکاری دولت با خودم دارم. جایی که شاهد شرایط بسیار بد بازداشت در زندانهای پلیس بودم و خواستار کاهش زمان بازداشت در بازداشتگاه‌های پلیس شدم. من در سال گذشته از جمله در اروگوئه بودم و در آنجا هم تجربه خوبی از همکاری آنها داشتم. در اروگوئه مسئله شکنجه مطرح نبود اما شرایط بد بازداشت و زندان‌ها بود که پس از بررسی و توصیه‌های من دولت بلافاصله این توصیه‌ها را قبول کرد و شرایط را تغییر داد. بنابراین قبول این توصیه‌ها بستگی به این ندارد که شورای حقوق بشر چه مصوبه ای تصویب می‌کند و امکان چه فشاری دارد. بلکه وقتی دولتی من را دعوت می‌کند و آماده همکاری است، بنابراین این دولت هم علاقه دارد متقابلاً بداند که یک ناظر خارجی چه توصیه‌هایی دارد و معمولاً این توصیه‌ها مورد قبول می‌افتد و اجرا می‌شود. من می‌توانم ازموارد دیگری در گرجستان و اردن و سایر کشورها بگویم که دیدار من منجر به همکاری تنگاتنگ با دولت‌های این کشورها شده است.
شرط این موفقیت‌ها البته همکاری دولت‌ها و مقام‌های محلی است. تجربه شما چیست؟ آیا امکان بازرسی آزاد در این کشورها فراهم است؟
این مسئله هم بسیار متفاوت است. من تنها دعوتهایی را قبول می‌کنم که دولت مربوطه برای کار مستقل و بدون هیچ مانع و برای روشهای کارمن احترام قائل باشد. این پیش از همه به این معنی است که من بدون اطلاع قبلی حق بازدید از هر زندانی، چه زندان پلیس و یا نهادهای دیگر و چه آسایشگاه‌های روانی را داشته باشم و مجاز باشم که بدون حضور شخص ثالث با زندانیانی که می‌خواهم، گفت‌وگو کنم و چنانچه مشکلی بود در همان محل این مشکل را برطرف کنم. این به این معنی است که من در همه کشورهایی که بوده ام، توانسته ام بررسی‌ها و بازرسی‌های خودم را به طور مستقل انجام دهم. هرچند اینجا و آنجا دولت‌هایی خواسته اند که این بازرسی‌ها را محدود کنم.
یک موردی که شما مسئول بررسی وضعیت آن شدید، بازداشتگاه گوانتانامو بود، که زندانیانی که گفته می‌شود وابسته به القاعده هستند در آنجا نگهداری می‌شوند. می‌توانید درباره تجربه تان در این مورد برای شنوندگان ما بگویید؟
این درست موردی بود که من در نهایت دعوتنامه رئیس جمهور آمریکا را قبول نکردم. چون دولت بوش به من اجازه نداد که من با زندانیان بدون هیچ مانع و بدون حضور دیگران گفت‌وگو کنم. در نتیجه کاری که ما کردیم این بود که با زندانیان تبعه بریتانیا و فرانسه که از این بازداشتگاه آزاد شده بودند، گفت‌وگو کردیم و شرایط بازداشت آنها را جویا شدیم و بعد این گفته‌ها را با اطلاعات قابل دسترس از سوی آمریکایی‌ها مقایسه کردیم. اطلاعاتی که چگونگی شیوه‌های بازجویی را تعیین کرده بود، ازجمله با دستورالعمل‌های دانلد رامسفلد، وزیر دفاع وقت آمریکا و از این طریق توانستیم تصویری بسیار روشن از شرایط این بازداشتگاه به دست بیاوریم؛ که اولاً این شرایط، شرایط این بازداشتگاه‌ها در تضاد با حقوق بین المللی و حقوق بشر بوده برای اینکه زندانیان بدون هیچ گونه تفهیم اتهام مدت طولانی در بازداشت بودند و ثانیاً بسیاری از روشهای بازجویی از مصادیق شکنجه بودند. بنابراین ما به عنوان نخستین کارشناسان جهانی، بستن این بازداشتگاه را توصیه کردیم و آقای اوباما هم این توصیه را قبول کرد و در اولین روزهای آغاز کارش دستور داد که این بازداشتگاه تعطیل شود. چیزی که متاسفانه هنوز عملی نشده و می‌دانیم به مخالفت کنگره آمریکا و همچنین عدم آمادگی اروپایی‌ها برای قبول زندانیان این بازداشتگاه‌ها بر می‌گردد.
