هم‌اکنون ده‌ها روزنامه‌نگار در جمهوری آذربایجان پشت میله‌های زندان هستند؛ کشوری نفت‌خیز و اقتدارگرا که الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری موروثی آن، بیش از دو دهه بر آن حکمرانی کرده است.
اما این وضعیت، مانع ادامهٔ کار روزنامه‌نگاران نشده است.
روزنامه‌نگاران بازداشت‌شده در آذربایجان، بدون دسترسی به اینترنت، داستان‌هایشان را دربارهٔ نحوهٔ گزارشگری از زندان با رادیو اروپای آزاد / رادیو آزادی در میان گذاشته‌اند.
النارا قاسیموا، روزنامه‌نگار ۲۹ سالهٔ سایت تحقیقاتی «آبزاس مدیا»، می‌گوید: «هر جایی می‌توان خبر را کشف کرد؛ به‌ویژه وقتی در بازداشتگاهی باشید که همه چیز در آن مخفی نگه داشته می‌شود.»
قاسیموا از ژانویهٔ ۲۰۲۴ به اتهاماتی از جمله قاچاق و پول‌شویی در بازداشت به‌سر می‌برد. اتهاماتی که او و سایر روزنامه‌نگاران رد می‌کنند و گروه‌های جهانی حقوق بشری آن‌ها را بخشی از سرکوب گستردهٔ آزادی‌های مدنی و آزادی بیان در آذربایجان دانسته‌اند.
مقامات آذربایجان همچنین روزنامه‌نگاران رسانه‌هایی مانند «تاپلوم تی‌وی»، «میدان تی‌وی» و «کانال ۱۳» را هدف گرفته و فرید مهرعلی‌زاده، روزنامه‌نگار رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی، را نیز بازداشت کرده‌اند.
علاوه بر این، اخیراً اعتبارنامه‌های رسانه‌هایی چون بی‌بی‌سی، صدای آمریکا، بلومبرگ و خبرگزاری دولتی روسیه «اسپوتنیک» نیز لغو شده است.
باکو انتقادها دربارهٔ وضعیت آزادی مطبوعات در این کشور را رد می‌کند. علی‌اف در آوریل ۲۰۲۴ گفته بود آذربایجان باید فضای رسانه‌ای خود را از «نفوذ منفی خارجی» حفظ کند و «همه موظفند به قانون احترام بگذارند.»
برخی از روزنامه‌نگاران زندانی در آذربایجان که با اتهامات ساختگی و احتمال محکومیت تا ۱۲ سال زندان مواجه هستند، تصمیم گرفته‌اند از پشت میله‌ها به فعالیت روزنامه‌نگاری ادامه دهند.
قاسیموا می‌گوید نمی‌توانسته سکوت کند و وانمود کند از آنچه پیرامونش می‌گذرد بی‌خبر است. او تاکنون گزارش‌هایی دربارهٔ رفتار با زندانیان، نبود مراقبت‌های پزشکی و موارد خشونت منتشر کرده است.
او در مصاحبه‌ای کتبی از زندان به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی گفت که اندکی پس از ورود به بازداشتگاه، کسی به او گفته بود: «شما بیرون از این‌جا روزنامه‌نگار بودید؛ این‌جا دیگر نه.»
قاسیموا تأکید کرد: «ما ثابت کرده‌ایم که روزنامه‌نگار همه جا روزنامه‌نگار است و تا وقتی در بازداشت باشیم، بی‌قانونی، نقض حقوق بشر، فساد و خشونت در این‌جا پنهان نخواهد ماند.»
سازمان دیده‌بان حقوق بشر در تازه‌ترین گزارش خود از «الگوی گستردهٔ شکنجه و بدرفتاری با بازداشت‌شدگان» در آذربایجان انتقاد کرده و به گزارش‌هایی استناد کرده که توسط الوِی حسنلی، مدیر زندانی «آبزاس مدیا»، تهیه شده و دست‌کم ۵۸ مورد ادعایی شکنجه یا بدرفتاری در بازداشتگاهی که وی در آن نگهداری می‌شود را مستند کرده است.
قاسیموا می‌گوید: «برای تهیه خبر در بازداشتگاه، مهم‌ترین چیز مشاهدهٔ دقیق و باز نگه داشتن چشم‌ها و گوش‌هایمان است.» او اضافه می‌کند که مطالعهٔ قوانین نیز در این راه کمک‌کننده است. به گفتهٔ او، مقایسهٔ قوانین با واقعیت‌های زندان به روزنامه‌نگاران کمک کرده است تا به راحتی تخلفات را شناسایی کرده و به خبر تبدیل کنند.
با این حال، این کار ساده‌ای نیست.
قاسیموا توضیح می‌دهد: «مکالمات تلفنی ما به‌طور زنده شنود می‌شود و هر وقت بخواهیم اطلاعاتی دربارهٔ بازداشتگاه از طریق تلفن منتقل کنیم، تماس بلافاصله قطع می‌شود.» او از توضیح دربارهٔ روش انتقال اخبار به بیرون از زندان خودداری کرد.
او گفت هنوز به خویشاوندان اجازه داده نمی‌شود دفترچه یا خودکار به اتاق ملاقات بیاورند و مقامات آن‌ها را ضبط خواهند کرد.
سِوینج واقف‌قیزی، سردبیر او نیز نوامبر ۲۰۲۳ در بازگشت از استانبول در فرودگاه باکو دستگیر شد؛ اقدامی که از قبل انتظارش را داشت.
واقف‌قیزی قبلاً هم چندین بار بازداشت شده بود و دادگاه حقوق بشر اروپا ممنوعیت پنج‌سالهٔ سفر که مقامات آذربایجان در سال ۲۰۱۵ علیه او صادر کرده بودند را «غیرقانونی» دانسته بود.
واقف‌قیزی ۳۵ ساله نیز تصمیم گرفت از زندان گزارشگری کند. او در نامه‌ای به رادیو اروپای آزاد نوشت: «هرچند گزارش‌ها فشار و نظارت را بر ما افزایش می‌دهد، اما برای سایر زندانیان تغییرات مثبتی به همراه دارد.»
به گفتهٔ واقف‌قیزی، کارکنان بازداشتگاه به دلیل افشای تخلفات، از رفتار خشونت‌آمیز خودداری می‌کنند.
او می‌گوید پس از گزارش‌های منتشرشده، سرانجام اقلام بهداشتی و لباس‌هایی که بیش از یک سال از توزیع‌شان خودداری شده بود به زندانیان تحویل داده شد.
روزنامه‌نگاران زندانی می‌گویند مقامات از گزارش‌های آن‌ها مطلع هستند.
قاسیموا می‌گوید: «آن‌ها سعی می‌کنند با روش‌های گوناگون ما را متوقف کنند، اما این شیوه‌ها ما را از انجام کاری که به درستی‌اش اعتقاد داریم، باز نخواهد داشت.»
