جمهوری اسلامی ایران و سیاست خارجی دولت اوباما

رئوس برنامه دولت باراک اوباما رئیس جمهوری آمریکا پس از انجام مراسم تحلیف بر روی سایت کاخ سفید قرار گرفت. بخشی از این برنامه مربوط به سیاسی خارجی آمریکاست. در این برنامه، تنها نام چهار کشور با حروف درشت ذکر شده است: ایران، اسرائیل، افغانستان و پاکستان.

این خلاصه‌ای است از یک پاراگراف و هفت جمله‌ای که زیر نام ایران در این برنامه آمده است: دیپلماسی (با حروف پررنگ)... و بعد: «باراک اوباما از کاربرد دیپلماسی سخت و مستقیم و بدون قید و شرط با ایران حمایت می‌کند. هدف: توقف برنامه -ناقض مقررات- هسته‌ای ایران، حمایت از تروریسم و تهدید علیه اسرائیل. گزینه‌های ایران: در صورت توقف برنامه هسته‌ای: عضویت در سازمان تجارت جهانی، سرمایه‌گذاری اقتصادی و رفتن به سوی عادی‌سازی مناسبات سیاسی؛ و در صورت ادامه رفتار فعلی: افزایش تحریم‌های اقتصادی و انزوای سیاسی. در انتهای پاراگراف آمده است: «تلاش برای حل کل اختلافات با ایران، بهترین راه پیشرفت در مسیر بهبود مناسبات است.»

هنوز نه رهبر و نه رئیس جمهوری اسلامی ایران، واکنشی به مواضع آقای اوباما پس از قدم گذاشتن او به کاخ سفید نشان نداده اند. اما خبرگزاری رسمی ایران و روزنامه کیهان که سمتگیری ضدآمریکایی‌ترین جناح حکومت ایران را بازتاب می‌دهند تا کنون روی خوشی به آقای اوباما نشان نداده‌اند.

هم‌زمان، حشمت الله فلاحت پیشه، یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، برنامه سیاست خارجی کاخ سفید را در تدوام سیاست های دولت جورج بوش توصیف کرد.

از سوی دیگر، رئیس مجلس شورای اسلامی می گوید جمهوری اسلامی ایران منتظر است که ببیند لحن آمریکا در دوران رئیس جمهوری جدید آمریکا در نشست « ۱+ ۵» درباره برنامه هسته ای ایران چگونه خواهد بود. به نظر علی لاریجانی آنچه در سخنرانی آغاز به کار باراک اوباما درباره مسئولیت آمریکا در قبال امنیت اسرائیل آمده بود، در این فرضیه که آقای اوباما به دنبال «تغییر» در سیاست خارجی است، ابهام ایجاد کرده است.

مجتبی هاشمی ثمره، مشاور ارشد محمود احمدی نژاد رئیس جمهوری اسلامی ایران، نیز می گوید اگر آقای اوباما خواهان واقعیت بخشیدن به واژه «تغییر» است، باید ابتدا به حمایت خود از حکومت اسرائیل پایان دهد.

همزمان، عبدااله نوری، وزیر سابق کشور در دولت محمد خاتمی، با لحنی متفاوت و مثبت، انتخابات آمریکا را واقعه‌ای تاثیر گذار و قابل توجه می‌نامد.

بحث درباره واکنش جمهوری اسلامی ایران به رئوس سیاست خارجی جدید آمریکا در کانون برنامه این هفته «دیدگاه‌ها» ست.

میهمانان برنامه این هفته عبارتند از:
در آمریکا، منصور فرهنگ استاد علوم سیاسی در کالج بنینگتون در ایالت ورمونت و شیرین هانتر استاد روابط بین الملل در دانشگاه جورج تاون دور واشینگتن و در ایران، صادق زیباکلام استاد دانشکده علوم سیاسی دانشگاه تهران.

منصور فرهنگ بر این نظر است که سیاست خارجی آمریکا در برابر ایران در اواخر دوران ریاست جمهوری آقای بوش دچار تغییراتی شده بود ولی ایران به این تغییر اعتماد نداشت. اما ثبات و استمرار مواضع متفاوت و گفتگوی بدون قید و شرط با ایران در گفته های آقای اوباما از آغاز کارزار انتخاباتی تا امروز، باید موجب شود که بینش جمهوری اسلامی ایران به مواضع دولت جدید مثبت باشد. از این رو به باور آقای فرهنگ آغاز کار دولت آقای اوباما یک آغاز امیدوار کننده و بدیع است.

شیرین هانتر می گوید بدون اینکه بخواهد آب سردی روی انتظارات مردم خاورمیانه از آقای اوباما بریزد، باید بگوید که مشاهدات او از سابقه عمل‌کرد دولت های آمریکا در زمینه سیاست خارجی نشان می دهد که میزان «تداوم» بیشتر از سهم «تغییر» است؛ مثلاً حمله نظامی آمریکا به عراق «نتیجه اجتناب ناپذیر سیاست مهار دوگانه دولت بیل کلینتون بود.» فهرست انتظارات آقای اوباما از ایران شامل همان انتظاراتی است که دولت کلینتون و دولت بوش داشتند و انتخاب هایی که ایران در برابر خود دارد همان گزینه های است که در بیست سال گذاشته از زمان پایان جنگ ایران و عراق در برابر این کشور قرار داشته است.

مسئله اصلی آمریکا به باور خانم هانتر، موضع خصمانه ایران در برابر اسرائیل است و حتی اگر مسئله هسته ای ایران حل شود، مشکل آمریکا با موضع ایران در برابر اسرائیل هنوز به جای خود باقی است. به باور خانم هانتر بهتر است ایران حتی با فرض ناعادلانه دانستن مناسبات حاکم، مواضع خود را تعدیل کند.

آقای صادق زیباکلام می گوید به رغم مواضع غیر رسمی -از نوع آنچه در خبرگزاری رسمی ایران و در روزنامه کیهان بازتاب یافته- عدم سمتگیری رهبر و رئیس جمهوری اسلامی ایران در برابر برنامه سیاست خارجی دولت آقای اوباما، نشان می دهد که رهبران بلندپاییه ایران سیاست «صبر و انتظار مثبت» را در پیش گرفته اند. به باور آقای زیباکلام، برای درک موضع اصلی جمهوری اسلامی ایران، باید تا ۲۲ خرداد سال ۱۳۸۸ و انتخابات آینده ریاست جمهوری ایران منتظر ماند.

آقای فرهنگ ضمن انتقاد به بخشی از گفته های خانم هانترمی گوید برای حل اختلافات میان تهران و واشینگتن هر دو کشور و نه تنها ایران باید مواضع قبلی خود را تعدیل کنند. به باور آقای فرهنگ اگرچه اعلام مواضع آقای احمدی نژاد در گذشته درباره لزوم محو اسرائیل از نقشه جهان، موجب انزوای ایران و نگرانی اسرائیل شده، اما جمهوری اسلامی ایران در عمل اقدامی توسعه طلبانه نکرده است.

آقای فرهنگ می گوید، حمایت آمریکا از اسرائیل به عنوان کشوری که به گفته او سلاح هسته‌ای را در خاورمیانه در انحصار خود دارد، هم باعث محبوبیت آقای احمدی نژاد در میان مردم خاورمیانه و عرب شده است و هم باعث جاری شدن سیل فشار و انتقاد مردم این کشورها به سوی رهبران و دولت‌های این منطقه.

آقای فرهنگ نتیجه می گیرد که آمریکا هم بهتر است در چارچوب سیاست «هژمونی» و چیرگی خود بر جهان تجدیدنظر کند و تمایل ایران را به «استقلال» -مفهموم و خواستی تاریخی که در دوران شاه هم دنبال می شد اما در پی انقلاب بهمن ۱۳۵۷ تبلور خود را در حاکمیت ایران نشان داد- و غنی سازی اورانیوم در ایران -زیر نظارت کامل آزانس بین المللی اتمی- به رسمیت بشناسد.

خانم هانتر می گوید جدای از ایده‌آل‌ها و اینکه دولت آمریکا چه باید یا نباید بکند، دولت ها بر اساس منافع خود عمل می کنند. او بر این نظر است که در شرایط موازنه کنونی قدرت، به نفع ایران است که مواضع خود رادر برابر اسرائیل تغییر دهد. اما مشکل اصلی ایران اینست که تهران از زمان ریاست جمهوری بیل کلینتون و پیش از اعمال تحریم علیه ایران، در مواضع ضد اسرائیلی خود تغییری نداده است. وگرنه آمریکا با دولت پاکستان که دارای سلاح هسته‌ای است و اکثریت مردم آن با اسرائیل ضدیت دارد، مشکلی ندارد.

خانم هانتر در پاسخ به انتقاد آقای فرهنگ می گوید پذیرفتن استقلال ایران امری است درست، اما هیچ دولتی حتی دولت آمریکا هم صد در صد مستقل نیست و آمریکا هم مجبور است حرکات خود را با سیاست متحدان خود هماهنگ کند.

آقای زیباکلام می گوید بسیاری از نخبگان جمهوری اسلامی ایران ضمن افتخار به استقلال کشور، بر آنند که استقلال یک موضوع است و هزینه‌ای که به نام استقلال از محل منافع ملی ایران برای آمریکاستیزی پرداخته می شود، موضوع دیگری است.

به گفته آقای زیبا کلام نخبگان منتقد آمریکاستیزی رفته رفته حاکمیت را زیر فشار می گذارند و زیان های ناشی از آمریکا ستیزی را متذکر می شوند. به باور آقای زیباکلام در صورت پیروزی مجدد آقای احمدی نژاد در انتخابات ریاست جمهوری، احتمال اینکه سیاست تهران در برابر واشینگتن تا حدی تغییر کند، زیاد است و برعکس اگر اصلاح طلبان در انتخابات پیروز شوند، احتمال ادامه تنش با آمریکا بیشتر است؛ زیرا، محافظه کاران حتی در صورت از دست دادن قوه مجریه، در دو قوه و نهادهای دیگر آنقدر قدرت دارند که اجازه ندهند اصلاحگرایان مناسبات با آمریکا را تغییر دهند.

آقای فرهنگ بر آنست که تغییر سیاست ایران در گرو راضی کردن رهبر جمهوری اسلامی ایران و نهادهای ذیربط تحت نظارت اوست، که دست بالا را در امر سیاست‌گذاری خارجی دارند. خانم هانتر فرض کلی تر آقای زیباکلام را که ترمیم روابط با آمریکا برای جناح محافظه کار جمهوری اسلامی ایران ساده تر است می پذیرد، اما با استناد به واکنش ها و حساسیت های جهانی به مواضع گذشته آقای احمدی نژاد (و ترسی که این سیاستها در کشورهای حاشیه خلیج فارس و در خاورمیانه برانگیخته)، بر این عقیده است که بهتر است آقای احمدی نژاد دچار بیماری مصلحتی شود و کرسی ریاست جمهوری را به یکی دیگر از اصولگرایان واگذار کند تا زمینه برای بهبود مناسبات با آمریکا فراهم شود.