در نشست اقتصاد دانان منتقد دولت نهم با محمود احمدی نژاد، رییس جمهوری ایران، که پنجشنبه گذشته برگزار شد، یکی از منتقدان، نفت را «نحس» توصیف کرد و افزود که تزریق درآمدهای حاصل از این کالا به اقتصاد ایران به هر شکلی مخرب است.
در میان پرسش هایی که محمود احمدی نژاد در همان نشست با اقتصاد دانان در میان نهاد و خواستار پاسخ برای آنها شد، این پرسش به ویژه جلب توجه می کند: «درآمد حاصل از فروش نفت را چگونه و کجا مصرف کنیم؟»
این پرسشی است نسبتا قدیمی که از حدود سه دهه پیش در رابطه با آنچه «بیماری هلندی» نام گرفته، در ادبیات اقتصادی مطرح شده و در ایران نیز سال ها است به گونه های مختلف تکرار می شود.
در سال های ۱۹۶۵ تا ۱۹۷۵، در پی بهره برداری هلند از منابع گازی اش، دریافتی های صادراتی این کشور از محل صادرات گاز به گونه ای قابل ملاحظه افزایش یافت.
تزریق این دریافتی ها در شریان های اقتصادی هلند، اقتصاد این کشور را دچار اختلال کرد و توان رقابت صادرات غیر گازی آن را کاهش داد.
از آن پس اصطلاح «بیماری هلندی» به نابسامانی هایی اطلاق می شود که تزریق بی ملاحظه درآمدهای حاصل از منابع طبیعی در اقتصاد به وجود می آورد از جمله تورم، اوج گیری واردات، افزایش بی رویه دستمزد ها، غیر رقابتی شدن صادرات صنعتی وغیره...
اگر منبع طبیعی مورد استفاده مخازن نفت باشد، استفاده غیر عقلایی از آن طبعا نابسامانی های بیشتری به وجود می آورد، به این دلیل که منابع نفتی غیر قابل تجدیدند و با فروکش کردن آنها، در صورتی که اقتصاد از تنوع لازم برخوردار نباشد، سرچشمه اصلی ثروت ملی می خشکد.
به علاوه بازار نفت دچار نوسان های شدید است و اگر کشوری برای تامین هزینه های بودجه و واردات خود تنها به درآمد نفت متکی باشد، طبعا دچار تکان های شدید می شود.
طی ده سال گذشته، ایران هر بشکه نفت صادراتی خود را گاه زیر ده دلار فروخته و گاه بالای شصت و پنج دلار.
شمار زیادی از کشورهای صادر کننده نفت، به جای بهره برداری از این کالا در خدمت توسعه خود، در گرداب وابستگی به آن فرو رفته اند و به دلار های نفتی معتاد شده اند.
کافی است وضعیت این کشور ها را، از لحاظ توسعه اقتصادی، با همسایگانشان مقایسه کنیم. ترکیه بدون نفت با فاصله زیاد ایران را پشت سر گذاشته است.
الجزایر، به رغم برخورداری از انبوه درآمدهای حاصله از گاز و نفت، اقتصادی عقب مانده تر از تونس و مراکش دارد. ونزوئلای نفت خیز گرفتار یکی از نابسامان ترین اقتصاد ها در آمریکای لاتین است.
چه باید کرد؟ آیا باید نفت را دور ریخت و یا از تولید و صدور آن خود داری کرد؟ چنین کاری نه ممکن است و نه مفید.
«نفت در خدمت اقتصاد»
با بهره برداری از تجربه چند دهه گذشته، نفت را می توان به اهرمی نیرومند در خدمت توسعه اقتصادی بدل کرد. ایجاد «حساب ذخیره ارزی» یکی از گام های نخستین برای دستیابی به این هدف است.
در ایران حساب ذخیره ارزی در سال ۱۳۷۹ بر پایه ماده شصت قانون برنامه پنجساله سوم به وجود آمد با اين هدف كه در دوران اوج گیری بهای نفت مازاد در آمد ارزی حاصل از صدور اين كالا در آن انباشته شود برای استفاده در روزگار سختی ها، يعنی زمانی كه در اثر ركود بازار نفت، ايران از لحاظ ارزی در مضيقه قرار می گيرد.
اما دولت جمهوری اسلامی قواعد ناظر بر این حساب را رعایت نکرد و با برداشت های پی در پی، موجودی آنرا تقریبا به صفر رساند.
یکی دیگر از راه های مدیریت عاقلانه و عادلانه در آمد نفتی، واریز کردن بخشی از آن به «صندوق ذخیره ارزی» است که همانند «حساب ذخیره ارزی» نوسان های بازار نفت را خنثی می کند، ولی در همان حال بخشی از موجود آن به نسل های آتی اختصاص می یابد.
«پیشگیری از بیماری هلندی»
یکی از ابتکارهایی که می تواند از افتادن در دام «بیماری هلندی» جلوگیری کند، رعایت دقیق و کامل انضباط مالی در تمشیت بودجه و تامین هزینه های جاری از منابع غیر نفتی است.
این سیاست ها تنها در بطن مجموعه ای از اصلاحات عمیق اقتصادی و سیاسی به نتایج مورد نظر می رسد.
اصلاحات اقتصادی با فراهم آوردن زمینه لازم برای فعالیت بخش خصوصی، منابع ثروت تازه ای را، در ورای نفت، برای کشور به وجود می آورد و صادرات کشور را متنوع می کند.
اصلاحات سیاسی، با بسط شفافیت در چارچوب یک نظام دمکراتیک، راه را بر حیف و میل درآمدهای نفتی و گسترش فساد می بندد.
