پلنگ ایرانی با قلاده ره‌گیر در منطقه حفاظت‌شده بافق در یزد. عکس: کریس والزر
تلاش بین‌المللی برای حفظ پلنگ ایرانی
این هفته در نخستین سالروز جهانی حیات وحش، سراغ پلنگ ایرانی و یوزپلنگ آسیایی رفته‌ایم؛ دو نمونه کمیاب و در حال نابودی در حیات وحش دنیا.
روز جهانی حیات وحش، روز دوازدهم اسفندماه یا سوم ماه میلادی مارس است. سال گذشته، سازمان ملل اعلام کرد کشورها در روز سوم ماه مارس، به خصوص برای افزایش آگاهی عمومی و معرفی گونه‌های در حال انقراض تلاش کنند و این روز را به نام «حیات وحش» نام گذاشت.
دو نمونه در حال نابودی از این حیوانات در ایران، پلنگ ایرانی و یوزپلنگ آسیایی است. به نظر می‌رسد سال ۱۳۹۲ به خصوص برای پلنگ‌ها، سال مرگ‌آوری بوده است. تا حالا دست‌کم ۱۰ تا ۱۲ مورد مرگ پلنگ در رسانه‌‌ها اعلام شده است؛ تقریبا ماهی یک پلنگ کمیاب ایرانی یا در جاده‌ها کشته شده، یا برای پوست‌اش شکار و مسموم شده است.
در تحقیقی که سال ۲۰۱۲ میلادی به نام «بررسی میزان مرگ و میر پلنگ ایرانی» در دانشگاه پوترا مالزی ارائه شد، میزان مرگ و میر این پلنگ در ۳۱ استان ایران بررسی شده است. بر اساس این تحقیق، در سالهای ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ میلادی، ۷۱ مرگ پلنگ ایرانی در کشور ثبت شده است. تعدادی از آنها برای پوست‌شان مسموم شده بودند، تعدادی در تصادف‌های جاده‌ای کشته شده‌اند و به بعضی دیگر شلیک شده است.
سازمان غیردولتی آمریکایی Panthera یا پلنگ‌‌مانندها، چند سالی است که با سازمان حفاظت محیط زیست ایران همکاری میکند. کار این سازمان حمایت، حفاظت و پژوهش درباره گربه‌های بزرگ مثل شیر، پلنگ، ببر و انواع گربه‌سانان است. اعضای این سازمان چند سال پیش به ویژه برای محافظت از «یوزپلنگ آسیایی» به ایران دعوت شده‌اند. در حال حاضر، ایران تنها کشور در دنیاست که هنوز زیستگاه «یوزپلنگ آسیایی» است.
لوک هانتر، رییس این سازمان در نیویورک می‌گوید: «در کنار یوزپلنگ ایرانی، من به پلنگ ایرانی هم علاقه شدیدی دارم. چون ایران، مهم‌ترین کشور در دنیاست که پلنگ ایرانی دارد. از سال ۲۰۰۴ میلادی من مدام به ایران رفت‌وآمد داشتم تا به سازمان حفاظت محیط زیست ایران، برای حمایت و نگهداری از این دو گونه یگانه و در حال نابودی کمک کنم.»
پلنگ ایرانی در باغ‌وحشی در جمهوری چک
او با تاکید بر اینکه همه گربه‌سانان در سراسر دنیا تهدید می‌شوند و جمعیت آنها در حال کم‌شدن است، ادامه می‌دهد: «در ایران، سال‌ها پیش شیر ایرانی و ببر مازندران منقرض شدند. اما خوشبختانه، پلنگ ایرانی هنوز باقی مانده که فکر می‌کنم به خاطر شرایط مناسب زیستگاه این پلنگ در ایران باشد.»
او تاکید میکند برای همین ایران، مهم‌ترین کشور در دنیا برای نگهداری پلنگ ایرانی است: «این پلنگ‌ها در کنار زیبایی و شگفت‌انگیز بودن‌شان، حق زندگی دارند. این پلنگ‌ها زیرگونه‌های بسیار گسترده‌ای هم دارند که تعداد کمی از آنها در دنیا باقی مانده است.»
جاده‌های ناامن و تصادف‌های جاده‌ای در کنار شکار فراوان، مهم‌ترین علت مرگ پلنگ‌ها در ایران است. رئیس دفتر شکار و صید سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: «جریمه کشتن هر پلنگ، پنج میلیون تومان است و افزایش جرائم صید و شکار پیشنهاد شود تا شاید مانعی برای کشتن این گونه‌های خاص باشد.»
احمدعلی کیخا، معاون محیط زیست طبیعی و نوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست به مناسبت روز جهانی حیات وحش در یک نشست خبری اعلام کرد، احتمال توقف و ممنوعیت شکار برای پنج سال و صید برای سه سال وجود دارد، تا شاید از حیات وحش در کشور محافظت شود.
لوک هانتر که سال‌ها روی یوزپلنگ آسیایی و پلنگ ایرانی پژوهش کرده می‌گوید: «احتمالا کمتر از یک هزار قلاده در جهان پلنگ ایرانی وجود دارد که ایران زیستگاه حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ قلاده، از آنهاست. با اينکه آمار قبلی وجود ۱۱۰ يوزپلنگ آسيايی را نشان می‌داد اما با مطالعه جديد به اين نتيجه رسيديم که تعداد واقعی يوزپلنگ آسيايی از ۷۰ قلاده بيشتر نيست.»
چرا پلنگ ایرانی باید حفظ شود؟
وجود پلنگ ایرانی چه کمکی به اکوسیستم میکند؟ اصلا چه نیازی به حفظ این حیوان است؟
لوک هانتر ، استاد رشته اکولوژی حیات وحش در دانشگاه‌های استرالیا و آفریقای جنوبی می‌گوید، معمولا نمی‌دانیم چرا به یک گونه حیوانی نیاز داریم، تا زمانی که دیگر خیلی دیر می‌شود. او ادامه می‌دهد: «در شرق آمریکا که من زندگی می‌کنم، خرس‌های گریزلی و گرگ‌های خاکستری در حال انقراض هستند. یکی از دلایل‌اش هم این است که مردم در زمانی مشخص به شدت این حیوانات را شکار کردند، تله گذاشتند، مسموم‌شان کردند و کشتند. اما وقتی شما بخشی از چرخه زندگی حیوانات را حذف می‌کنید، اکوسیستم به هم می‌ریزد. یکی از نتیجه‌هایش هم انفجار ناگهانی جمعیت گوزن‌ها به خصوص گوزن دم سفید است که کنترل جمعیت‌شان ناممکن شده است. افزایش جمعیت گوزن‌ها، تاثیر زیادی روی زندگی مردم منطقه گذاشته؛ چون باید میلیون‌ها دلار هزینه برای خسارت‌هایی در نظر گرفته شود که گوزن‌ها به زمین‌‌های کشاورزی وارد میکنند.»
او تاکید دارد که پلنگ‌های ایرانی هم همین شرایط را دارند و می‌گوید: «ما هنوز درباره این گونه اسرارآمیز و شگفتی‌آفرین، زیاد نمی‌دانیم. اما من در شهرهای شمالی ایران زیاد سفر کرده‌ام. یکی از شکایت‌های روستاییان و کشاورزان در آن منطقه، گرازها هستند. پلنگ ایرانی یکی از گونه‌هایی است که در گذشته گرازها را شکار می‌کرده. پس اگر شما پلنگ‌ها را شکار کنید، به گونه جانوری دیگری اجازه می‌دهید که رشد انفجاری داشته باشد و بعد خودتان برای کشاورزی و دامداری مشکل پیدا می‌کنید.»
ایرانی‌ها باید به داشتن پلنگ ایرانی افتخار کنند
سال ۱۳۸۹ خورشیدی، روسیه دو پلنگ ایرانی از ما گرفت و دو ببر روسی داد. هشت ماه بعد ببر نر تلف شد و برخی آن را شکست پروژه احیای نسل ببر مازندران دانستند. اما پلنگ‌های ایرانی در روسیه جفت‌گیری کردند و عکس توله‌های پلنگ ایرانی در رسانه‌های روسی منتشر شد. در کنار عکس‌های ولادیمیر پوتین با این توله‌ها، مردم در بازی‌های زمستانی المپیک سوچی هم با افتخار از داشتن یک نژاد کمیاب در دنیا، با آنها عکس می‌گرفتند.
لوک هانتر همراه با محیط‌بانان در منطقه حفاظت‌شده درانجیر
لوک هانتر می‌گوید مردم هم باید اهمیت پلنگ‌های ایرانی را بدانند: «ایران در شرایط بحرانی برای نگهداری پلنگ ایرانی قرار گرفته است. اگر نسل پلنگ ایرانی، منقرض شود، احتمالا دنیا پلنگ یگانه و اسطوره‌ای ایرانی را از دست می‌دهد.»
او به فعالیت‌های سازمان حفاظت محیط زیست و سازمانهای مردم‌نهاد در ایران، برای نشان دادن اهمیت یوزپلنگ آسیایی اشاره میکند و می‌گوید از دید او در این زمینه به شدت در ایران اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی شده است و تا حد زیادی موفق شدند به مردم بگویند، اینها آخرین باقیمانده یوزپلنگ آسیایی روی کره زمین هستند.
او که چند بار به ایران سفر کرده و در کارهای تحقیقاتی روی یوز آسیایی و پلنگ ایرانی همکاری داشته می‌گوید: «وقتی اولین‌بار به ایران رفتم، آدم‌های زیادی بودند که حتی اسم «یوزپلنگ آسیایی» را نشنیده بودند و نمی‌دانستند ایران آخرین زیستگاه این گونه کم‌نظیر از گربه‌سانان در دنیاست. اما ۱۰ سال بعد، متوجه تغییرهای بسیار زیادی شدم و دیدم مردم بیشتر به این موضوع دقت میکنند و مراقب زیستگاه‌های یوزپلنگ‌های آسیایی در ایران هستند. برای همین تصور می‌کنم، دقیقا همین روند مشابه، در مورد مراقبت و حمایت از پلنگ ایرانی باید در نظر گرفته شود. ایرانی‌ها باید به خاطر داشتن پلنگ ایرانی که نمونه نادری در جهان است، به خودشان افتخار کنند.»
محیط‌بانان ایرانی نیاز به تجهیزات کامل و آموزش دارند
از دی‌ماه گذشته، اعلام شد اگر یوز پلنگی به دام حمله کند بیمه دانا، خسارت دامدار را پرداخت میکند. با همه اینها، منطقه زندگی این حیوانات در حال نابودی به محافظت نیاز دارد. محافظت کسانی که باید آموزش هم ببینند. اما خبرها و گزارش‌ها حاکی از مشکلات فراوانی است که محیط‌بان‌ها برای انجام وظایف‌شان دارند. در حدی که معصومه ابتکار رییس سازمان حفاظت محیط زیست، می‌گوید، در سه دهه گذشته ۱۱۳ محیط بان توسط مهاجمان به منابع طبیعی کشور کشته شده‌اند و در هشت سال گذشته، هفت محیط بان هم به دلیل شلیک به شکارچیان در زندان به سر می‌برند.
در آخرین مورد، روز دوم اسفندماه، با چاقو و تبر به دو محیط‌بانی حمله شد که پیشه‌شان مراقبت از حیات‌وحش و حفاظت از طبیعت بود. هشت شکارچی که خبرگزاری‌ها می‌گویند پروانه شکار نداشته‌‌اند، با تبر و چاقو به این محیط‌بانان در استان گلستان، حمله کردند و آنها را به بیمارستان فرستادند.
معصومه ابتکار، پیشتر در یک پیام ویدیویی این محیط‌بانان را تشویق کرده بود که با وجود تمام مشکلات، به کارشان ادامه دهند.
لوک هانتر، که درایران شرایط چند محیط‌بان را از نزدیک در مناطق مختلف دیده، می‌گوید:«یکی از کارهایی که دولت باید به شدت عمیق، ریشه‌ای و قدرتمند در مورد آن عمل کند، تجهیز محیط‌بان‌ها به وسایل دقیق، کامل و پیشرفته است. محیط‌بان‌ها باید با تجهیزات کافی و مناسب در طبیعت باشند تا بتوانند کارشان را درست انجام دهند. من برای خانواده محیط بانانی که در ایران کشته شده‌اند، خیلی متاسفم. این اتفاق در بسیاری از کشورها می‌افتد؛ هرجایی که شکارچیان تلاش میکنند به خصوص به شکل غیرقانونی، شکار کنند. او تاکید میکند: «فکر می‌کنم در بعضی موارد در ایران، هنوز در مورد محیط‌بانی، چالش‌های زیادی وجود دارد. مثلا پارک‌ها و مناطق حفاظت‌شده که بعضی گونه‌های کمیاب مثل پلنگ ایرانی در آنها زندگی میکنند، بسیار دورافتاده‌اند. محیط‌بانان هم احتمالا تجهیزات کافی ندارد و ارتباط درستی با مرکز ندارند. حتی مشکل سوخت و بنزین دارند. همه اینها در کنار آموزش محیط‌بانی، در ایران بسیار لازم است.»
او می‌گوید، ایران برایش کشور هیجان‌انگیزی است. کشوری سحرآمیز با تنوع گیاهی فراوان و گونه‌های کمیاب و شگفت‌انگیز جانوری در حال نابودی که درست در وسط منطقه زندگی گونه‌های آفریقایی و اوراسیایی قرار گرفته: «فکر می‌کنم بخش زیادی از مردم ایران، تحصیلات بالایی دارند و به این موضوع‌ها هم علاقه‌مندند. من به شدت تحت تاثیر فعالیت محیط‌بان‌ها، دانشجوها و سازمانهای غیردولتی فعال در ایران قرار گرفتم. با این حال فکر می‌کنم بزرگ‌ترین محدودیت در ایران، مشکلات بین‌المللی ایران است.»
او تاکید میکند، سازمانهای غیردولتی بیرون از ایران که تمایل دارند، در این زمینه همکاری کنند، بودجه در نظر بگیرند یا تجهیزات به ایران بفرستند، با محدودیت‌های زیادی برای کار با ایران روبه‌رو هستند: « ایران برای نجات حیات وحش و حمایت از گونه‌های کمیاب، نیاز به همکاری کشورهای دیگر دارد و باید از تجربه بقیه کشورها در این زمینه استفاده کند.»
همکاری که او معتقد است به زودی بین ایران و بقیه کشورها، بیشتر و عمیق‌تر خواهد شد.
