نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت، بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب جهان، سال گذشته به‌خاطر بحران کرونا عملاً در سطحی محدود و به‌صورت دیجیتال برگزار شد. امسال که بحران کرونا زیر تأثیر واکسیناسیون کاهش یافته، قرار است این نمایشگاه در هفتادوسومین دوره به دو صورت مجازی و حضوری برگزار شود.
شعار امسال نمایشگاه هم تأکید بر برقراری تماس و ارتباط بعد از یک سال جدایی و توقف ناشی از کرونا است: Re:connect - Welcome back to Frankfurt ولی این تماس و ارتباط مجدد میان اهل کتاب و نشر و فرهنگ، به‌دلیل تداوم کرونا، برای قسمتی از نمایشگاه کماکان مجازی می‌ماند.
از همین رو، نمایشگاهی که سالانه سیصد تا چهارصد هزار نفر بازدیدکننده داشت، حالا درهایش روزانه به روی تنها ۲۵ هزار نفر باز میشود و این بدان معناست که تا پایان روز چهارم که اختتام نمایشگاه است، تنها حدود صد هزار نفر امکان بازدید از نمایشگاه را دارند.
کسانی هم که در زمرۀ این صد هزار نفرند، باید یا واکسن زده باشند یا قبلاً مبتلا شده باشند و گواهی بهبود ارائه کنند و یا گواهی تست نشان دهند.
فروش بلیت هم آنلاین صورت میگیرد تا خریدار با ارائۀ یکی از گواهی‌های یادشده امکان راستی‌آزمایی آن را برای مسئولان نمایشگاه فراهم کند. در داخل نمایشگاه هم زدن ماسک اجباری است، حتی برای جلسات نشسته در غرفه‌ها. امکانات رفت‌وآمد در درون نمایشگاه را هم طوری چیده‌اند که فاصلۀ لازم میان بازدیدکنندگان حفظ شود.
به‌جای ۷۵۰۰ غرفه‌ای که سال ۲۰۱۹ در نمایشگاه برقرار بود، امسال تحت شرایط کرونایی ۱۷۰۰ غرفه بیشتر دائر نیست و به‌جای ۱۲۰ کشور هم ۷۴ کشور در نمایشگاه حضور غیرمجازی دارند.
افتتاح رسمی نمایشگاه امروز سه‌شنبه ۱۹ اکتبر (۲۷ مهر) با یک کنفرانس دربارۀ کتاب و یک مراسم رسمی شامل چند سخنرانی صورت میگیرد. در کنفرانسی دربارۀ کتاب که حدود ظهر برگزار میشود، از جمله خانم شیلا بهجت، دبیر فرهنگی ایرانی‌الاصل شبکۀ تلویزیونی آلمانی- فرانسوی آرته، سخنرانی می‌کند. در مراسم رسمی افتتاح در شامگاه سه‌شنبه هم خانم نرگس اسکندری، زندانی سابق زندان اوین در سال‌های دهه ۱۳۶۰ که حالا شهردار فرانکفورت شده، سخنرانی خواهد کرد.
وزیر فرهنگ فدرال و برخی مقام‌های ایالت هسن (استانی که فرانکفورت در آن واقع است)، یورگن بوس، مدیر نمایشگاه، به‌علاوۀ مارگارت اتوود، نویسندۀ معروف کانادایی، و چند نویسنده و هنرمند دیگر هم سخنران این مراسم افتتاحیه‌اند.
ادبیات کانادا؛ «تنوعی منحصربه‌فرد»
دلیل حضور خانم اتوود برمی‌گردد به محوریت ادبیات کانادا در نمایشگاه امسال. به‌عبارت دیگر، مهمان ویژۀ امسالِ نمایشگاهِ فرانکفورت ادبیاتِ کاناداست. کرونا و برگزاریِ صرفاً دیجیتال نمایشگاه در ۲۰۲۰ سبب شد کانادا بر حضور گسترده‌تر در نمایشگاه، زمانی که به‌صورت متعارف برگزار شود، تأکید کند و اسپانیا و اسلوونی و ایتالیا هم رضایت دادند که سال حضور ویژه‌شان در نمایشگاه فرانکفورت به‌ترتیب یک سال عقب بیفتد تا کانادا از امکان معرفی گستردۀ ادبیات خود در نمایشگاه ۲۰۲۱ هم برخوردار باشد.
به این ترتیب، کانادا فرصت داشته حضور امسال در نمایشگاه را با تدارک دوساله پشتیبانی کند و با شماری بیشتر از کتاب‌ها و آثار قلمی به فرانکفورت بیاید؛ فرصتی برای اهل کتاب تا ادبیات کانادا را بیشتر و جامع‌تر بشناسند.
این حضور زیر شعار «تنوع منحصربه‌فرد» (Singular Plurality - Singulier Pluriel) صورت میگیرد که اشارتی است به تنوع فرهنگی کانادا و آثار نویسندگان و هنرمندان انگلیسی‌زبان و فرانسوی‌زبان و بومی‌اش و نیز شماری از نویسندگان و هنرمندان که از میان خیل بزرگ مهاجران به این کشورِ مهاجرپذیر برخاسته‌اند یا تباری مهاجر دارند. امسال هم البته از شصت نویسندۀ نامدار کانادا اکثرشان به‌صورت ویدئویی در نمایشگاه حضور پیدا می‌کنند.
نمایندۀ ملکه الیزابت در کانادا که عنوان تشریفاتی «فرماندار کانادا» را دارد نیز از سخنرانان افتتاحیۀ نمایشگاه است در کنار مارگارت اتوود و خانم ژوزفین بیکن (از هر دو آثاری به‌فارسی ترجمه شده) و در کنار هنرنمایی شماری از چهره‌های هنری این کشور. غرفۀ کانادا هم در محل نمایشگاه به صحنه‌ای از نمایش غنای طبعیت کانادا بدل شده با ایده‌هایی که هر بخش از طبیعت را به فصلی از کتاب شبیه کرده است و...
در مجموع غرفۀ کانادا علاوه بر آثاری به زبان‌های رایج در این کشور، با چهارصد اثر ترجمه‌شده به آلمانی هم در غرفۀ امسال حی و حاضر است. این ترجمه‌ها عمدتاً در ارتباط با تدارک برای حضور در این نمایشگاه آماده و منتشر شده‌اند.
در کنار نویسندگان و شاعران و ناشران کانادا، دویست نویسنده و شاعر از سراسر جهان به‌صورت حضوری یا مجازی در نمایشگاه امسال حضور خواهند داشت. بیست نقطه در شهر فرانکفورت هم میعادگاه دیدار با این نویسندگان و شاعران و هنرمندان و خواندن این یا آن بخش از آثار آن‌هاست.
حواشی نمایشگاه و چالشی که کتاب دیجیتال ایجاد کرده است
در آستانۀ نمایشگاه در خود آلمان مسئلۀ گرانی و کمیابی کاغذ به مشکلی برای انتشاراتی‌ها بدل شده است. کرونا گرچه ابتدا مصرف کاغذ را پایین آورد، ولی در عین حال تولید و حمل آن در سطح بین‌المللی نیز با اختلالاتی مواجه شد؛ آن هم در شرایطی که افزایش خرید آنلاین بخشی از تولید کاغذ را به‌سوی تأمین مواد لازم برای بسته‌بندی سوق داد و حالا کاغذ در بسیاری از نقاط جهان و از جمله در بازار آلمان بیست درصد فراتر از قیمت متعارف است.
مناقشۀ ناشران و نویسندگان و شاعران با اتحادیۀ کتابخانه‌های آلمان هم از دیگر مسائل حاشیه‌‌ای مربوط به جهان کتاب در آلمان، پیش از نمایشگاه فرانکفورت، است.
تا کنون ناشران خود اجازه داشتند تصمیم بگیرند که نسخۀ آنلاین کتاب تازه‌انتشاریافته را چه زمانی و تحت چه شرایطی در اختیار کتابخانهها و بخش دیجیتال آن‌ها برای استفادۀ عموم قرار دهند. از نظر ناشران و نویسندگان حداقل یک سال اول باید کتاب در کتابخانهها قابل‌دسترس نباشد تا فروش معینی را پشت سر بگذارد و میزانی از سودآوری و تأمین درآمد برای نویسنده و ناشر را رقم بزند.
در مورد نسخۀ کاغذی کتاب‌ها مسئله مشکل‌زا نبود، چون تعدادی معدود از هر کتاب در کتابخانه موجود است و بسیاری به جای منتظر نوبت دسترسی به کتاب، خرید آن را ترجیح می‌دادند. با توجه به این‌که از هر نسخۀ دیجیتال بی‌نهایت می‌توان قرض داد، عملاً خرید کتاب بیش از پیش می‌تواند موضوعیت خود را از دست بدهد.
در همین راستا، استدلال مخالفان این است که اگر کتاب دیجیتال یا ای‌بوک از همان ابتدا در کتابخانهها هم عرضه شود و بابت هر قرض گرفتنِ کتاب صرفاً چند سنت به نویسنده داده شود، میزان درآمد ناشی از آن محقرتر از آن است که نویسنده‌ای بتواند با آن زندگی خود را تأمین کند یا سودی برای ناشر داشته باشد. به‌خصوص صدای اعتراض و انتقاد شماری از نویسندگان و شاعران وناشران بعد از حمایت شورای فدرال آلمان (سنا) از تقاضای اتحادیۀ کتابخانه‌های آلمان برای اجباری کردن ارائۀ ای‌بوک از همان ابتدای نشر در کتابخانه‌های عمومی بیشتر و رساتر شده است.
این اعتراض از جمله در نامۀ سرگشادۀ بیش از ۱۹۰ نویسنده و ناشرِ کم‌وبیش معروف آلمان بازتاب یافته است. عنوان نامه «نوشتن نباید رایگان باشد» است و امضاکنندگان آن می‌‌گویند که بیشتر نگران نویسندگان جوان هستند و تحلیل نرفتن شوق و انگیزۀ آن‌ها برای نوشتن سبب نگارش این نامه شده است.
مدیران بیش از ۳۴۰۰ کتابخانه در حوزۀ زبان آلمانی هم دلایل خودشان را در تأکید بر ارائۀ کتاب‌های دیجیتال از همان روز اول انتشار دارند. آن‌ها ضمن برجسته کردن حق شهروندان، به‌خصوص اقشار کم‌درآمد، در دسترسی به کالاهای فرهنگی معتقدند که باید شرایط و زمان ارائۀ عمومی کتاب‌های دیجیتال هم تابع یک قانون عمومی مثل کتاب‌های کاغذی شود و ناشران مختلف قراردادها و شرایط مختلفی را به کتابخانهها تحمیل نکنند.
در استدلال این مدیران به تجربۀ آمریکا استناد میشود که می‌توان شرایطی را در قانون آورد که همۀ طرف‌ها حق خود را تأمین‌شده بیابند؛ از تعیین بهینۀ مبلغی که به نویسنده و ناشر بابت قرض آثارشان در کتابخانهها پرداخت میشود تا سقف گذاشتن برای شمار نسخه‌هایی از کتاب دیجیتال که قابل قرض دادن باشند و...
سال ۲۰۱۸ کتابخانه‌های آلمان علاوه بر قیمت‌های ویژه‌ای که برای کتاب‌های نویسندگان پرداخته‌اند، برای ۳۵۰ میلیون کتابی هم که امانت به شهروندان داده‌اند مجموعاً ۱۵ میلیون یورو به نویسندگان آن‌ها پرداخته‌اند. به‌عبارتی، برای هر کتابی که به امانت گرفته شده، نویسنده نزدیک به ۵ سنت دریافت کرده است.
تحقیقات در آمریکا نشان می‌دهد که ۴۹ درصد کتاب‌هایی که نسل جوان خریده‌اند، قبلاً از کتابخانه به امانت گرفته بوده‌اند و در مورد ۷۶ درصد نویسندگان که آثارشان به فروش رفته، آشنایی خواننده با کارهای او از طریق سایر آثارش در امانت‌گیری از کتابخانه رخ داده است.
هر دو سوی ماجرا استدلال‌های محکمی دارند و تا حالا گسترۀ سیاسی عمدتاً پشت تقاضای کتابخانهها ایستاده است، ولی تا جنبۀ قانونی پیدا کردن هر تصمیمی در این زمینه شاید راه آسانی پیش رو نباشد.
دو جایزۀ ابتدا و انتها
فرانکفورت یک شب قبل از افتتاح رسمی نمایشگاه بین‌المللی کتاب با معرفی برندۀ جایزۀ کتاب آلمان به استقبال آن می‌رود. برنده‌ای که روز دوشنبه نامش اعلام شد، خانم آنجه راویک اشتروبل (Antje Rávik Strubel)، برای رمان «زن آبی» بود؛ روایت دختری از جمهوری چک که در دوران کارآموزی در آلمان مورد تجاوز قرار میگیرد و از کابوس خود به فنلاند می‌گریزد.
رمان ۴۳۰ صفحه‌ای راویک اشتروبل شرح کنار آمدن زن با این تجاوز و توانمند شدن دوبارۀ اوست با نقبی به نابرابری جنسیتی و شکافی که همچنان میان شرق و غرب اروپا در ابعاد مختلف جاری و ساری است. اسم رمان هم به انس و الفت زن با آب و نیز با جوهر پیوند دارد؛ جوهری برای نوشتن و بیان خویشتن و آن‌چه بر او رفته است.
روز آخر نمایشگاه هم با اعطای جایزۀ صلح اتحادیه ناشران آلمان به خانم تسیتسی دانگارمبگا (Tsitsi Dangarembga)، نویسنده و فیلمساز زیمبابوه‌ای، پایان میگیرد. دانگارمبگا جوایز متعددی گرفته است و جایزۀ صلح ناشران آلمان هم به‌خاطر «تلاش برای تأمین حقوق زنان در رمان‌هایش و در کارزارهای سیاسی و اجتماعی» به او اعطا میشود.
