هفته‌ای که گذشت، زادروز فرانتس کافکا بود، ۱۳ تیرماه؛ نویسنده‌ای که صد سال از مرگش می‌گذرد و در زمان حیاتش کتابی از او به فارسی ترجمه نشد.
اما چندین سال پس از مرگ کافکا در سال ۱۳۰۳ خورشیدی، برخی نویسندگان و مترجمان ایرانی کم‌کم به آثار او توجه کردند و اکنون بسیاری از آثار این نویسندهٔ بزرگ ادبیات جهان به فارسی ترجمه شده است.
اولین مترجمان کافکا که بودند؟
حسن قائمیان و صادق هدایت اولین مترجمان آثار کافکا به زبان فارسی بودند، اما نقش هدایت در معرفی کافکا به فارسی‌زبانان بسیار بیشتر بود.
محمود دولت‌آبادی، نویسنده، در این باره گفته است: «در کشور ما وقتی به صادق هدایت می‌گوییم مامای ادبیات مدرن ایران، همیشه آثار کافکا که آمیخته است با او در منظر ما پدید می‌آید.»
سال ۱۳۲۷ مقالهٔ «پیام کافکا» نوشتهٔ هدایت به‌صورت مقدمه‌ای بر کتاب «گروه محکومین» نوشتهٔ کافکا و ترجمهٔ قائمیان منتشر شد.
هدایت در پیام کافکا نوشت: «نویسندگان کمیابی هستند که برای نخستین بار سبک و فکر و موضوع تازه‌ای را به میان می‌کشند، به‌خصوص معنای جدیدی برای زندگی می‌آورند که پیش از آن‌ها وجود نداشته است - کافکا یکی از هنرمندترین نویسندگان این دسته به شمار می‌آید.»
دو سال پس از آن، یعنی ۱۳۲۹، هدایت با همکاری قائمیان داستان «مسخ» کافکا را ترجمه کرد و در مجلهٔ سخن به چاپ رساند. از آن زمان تا کنون این اثر بارها توسط مترجمان گوناگون ازجمله فرزانه طاهری ترجمه شده است.
آیا آثار کافکا مستقیماً از آلمانی ترجمه شد؟
اولین ترجمه‌های آثار کافکا که به زبان آلمانی می‌نوشت، از زبان‌های دیگر به فارسی ترجمه شد.
هدایت و قائمیان از روی ترجمهٔ فرانسوی آثار کافکا ترجمه‌های خود را انجام دادند و سپس مترجمان دیگری نیز با واسطهٔ زبان انگلیسی آثار کافکا را ترجمه کردند.
سعید فیروزآبادی، مترجم زبان آلمانی، سال ۱۳۹۳ در مراسمی که نشریهٔ بخارا در تهران برای کافکا برگزار کرد، دربارهٔ ترجمه‌های آثار کافکا در ایران گفت: «نکتهٔ جالب‌توجه درخصوص کافکا آن است که بسیاری از آثار او از زبان آلمانی به فارسی ترجمه نشده است. برای مثال به امیر جلال‌الدین اعلم و ترجمهٔ رمان قصر، محاکمه، مجموعه داستان‌ها و نامه به پدر او می‌توان اشاره کرد.»
او در این زمینه افزود: «یا به زحمات دکتر بهرام مقدادی، استاد زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه تهران، در معرفی کافکا با ترجمهٔ کتاب والتر زوکل و همچنین برگردان فارسی دفتر یادداشت‌های روزانه او.»
اما در دهه‌های اخیر، توجه مترجمان آلمانی‌زبان به آثار کافکا بیش از گذشته شده است. در این زمینه، علی‌اصغر حداد، مترجم آلمانی‌زبان، با ترجمهٔ داستان‌های کافکا و بعد رمان «آمریکا»ی او سعی کرده که ترجمه‌های دقیق‌تری از آثار این نویسندهٔ جهانی ارائه دهد.
فرامرز بهزاد و علی عبداللهی از دیگر مترجمان آثار کافکا از زبان آلمانی به فارسی بوده‌اند.
زبان کافکا چگونه است؟
محمود فلکی، نویسنده و پژوهشگر، در کتاب «بیگانگی در آثار کافکا و تأثیر کافکا بر ادبیات فارسی» به زبانِ کتاب «مسخ» و دشواری ترجمهٔ این داستان نیز پرداخته است.
آقای فلکی معتقد است که دقت در انتخاب درستِ واژگان در ترجمه در درکِ ساختار و زاویه‌دید و درونمایه‌ٔ داستان‌ها در آثار کافکا به‌‌ویژه داستان «مسخ» اهمیت دارد، اما متأسفانه این دقت در ترجمه‌های فارسی این اثر رعایت نمی‌شود یا کمتر به آن توجه می‌شود.
سیاوش جمادی، مترجم برخی آثار کافکا، نوشته است: «کافکا نویسندهٔ حرفه‌ای نبود. گاه ماه‌ها چیزی نمی‌نوشت و گاه داستانی چون "داوری" را در حالتی شورمندانه و در یک نشست خلق می‌کرد.»
آقای جمادی تأکید کرده که «اهمیت کافکا در وهلهٔ نخست در اندیشهٔ نهفته در اثر اوست، گرچه در تجسم و عینیت‌بخشی به احوال و اندیشه‌ها نیز استادی کم‌نظیر بود.»
آیا زبان کافکا قابل ترجمه است؟
فرانتس کافکا زادهٔ شهر پراگ، پایتخت کنونی جمهوری چک، بود به دنیا آمد اما به زبان آلمانی می‌نوشت و میزان محبوبیتش در میان هم‌وطنان خود، چنان‌که ممکن است مثلاً در ایران تصور شود، دست‌کم به‌اندازهٔ برخی نویسندگان چکی دیگر نیست.
با این اوصاف و صرف‌نظر از این‌که ترجمه‌های فارسی آثار کافکا چه‌قدر به اصل آن‌ها وفادارند، این پرسش مطرح است که زبان آلمانیِ خود کافکا چگونه بود و او این زبان را چگونه در آثارش به کار می‌بست؟
محمود حسینی‌زاد، نویسنده و مترجم آثار آلمانی‌زبان، در گفت‌وگو با رادیوفردا بر دانش زبانی کافکا و همچنین نثر خاص او تأکید می‌کند.
آقای حسینی‌زاد می‌گوید که با این حال، آثار کافکا به زبان فارسی قابل ترجمه است اما مترجمان بیش از آن‌که متأثر از زبان کافکا باشند، متاثر از شخصیت او هستند.
دنیای ادبی کافکا که بحران‌های انسان مدرن را مطرح می‌کند، برای مردمان همهٔ کشورها ازجمله ایران جذاب است.
پس از صادق هدایت، نویسندگان ایرانی دیگری نیز به‌واسطه همین ترجمه‌هایی که صورت گرفته، از آثار کافکا تأثیر پذیرفته‌اند.
