از اوائل قرن بیستم و پس آغاز به کار صنعت نفت در ایران، این کشور همواره از بازیگران مهم صنعت انرژی در جهان بوده است. البته این نقش بیشتر معطوف به تولید نفت بوده و با وجود فراز و نشیب‌های گوناگون، ایران را هم از نقطه نظر منابع و هم از نظر تسلّط بر آبراه‌ها و گذرگاه‌های انرژی، کشوری ویژه و حائز اهمیت کرده است.
اما با ورود به قرن بیست و یکم و آشکار شدن اثرات مصرف سوخت‌های فسیلی در جهان، دانشمندان توصیه کردند که اگر روند استخراج و مصرف سوخت‌های فسیلی به همان شکل قرن بیستم ادامه یابد، ادامه حیات بشر روی کره زمین را با مخاطرات جدی روبه‌رو خواهد کرد. از جمله این مخاطرات، گرمایش زمین به‌واسطه گازهای گلخانه‌ای است.
از این رو، کشورها به مرور به شیوه‌هایی از تولید انرژی اندیشیدند که آلودگی کربنی کمتری از سوخت‌های فسیلی داشته باشند و یا به اصطلاح پایدارتر با محیط زیست باشند. صنعت انرژی هسته‌ای هم به‌واسطه مسائل ایمنی، مخاطرات محیط زیستی پسماندها، و نگرانی‌های تسلیحاتی/نظامی مربوط به فرآیندهای غنی‌سازی سوخت، خصوصاً پس از فاجعه چرنوبیل در سال ۱۹۸۶، از رشدی که در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی داشت باز ایستاد و برق تولیدی از این منبع در جهان در حدود دو هزار و ۵۰۰ تراوات ساعت ثابت ماند.
در دهه اول و دوم قرن بیست و یکم، تحقیق و توسعه بر روی منابع جایگزین انرژی همچون انرژی باد، انرژی تابشی خورشیدی، انرژی زمین گرمایی و انرژی حاصل از مواد زیستی (زیست توده) برای جایگزینی نفت، گاز و ذغال سنگ انجام گرفت.
با این وجود، در ابتدا با توجه به نوپا بودن این تکنولوژی‌ها و عدم توان رقابت اقتصادی با سوخت‌های فسیلی، و همچنین عدم وجود زیربنای متناسب برای جای‌گیری مناسب در شبکه تولید برق، توسعه آنها به کُندی انجام می‌گرفت و سرمایه‌گذاری‌ها بیشتر بر روی ارتقای تکنولوژِی و در فازهای تحقیقاتی متمرکز بود.
اما با آشکار شدن بیش از پیش عواقب تغییرات اقلیمی و اعمال سیاست‌گذاری‌های اقلیمی دولت‌ها خصوصاً در اتحادیه اروپا، ورود بخش خصوصی، و ایجاد مشوق‌های مالی، به مرور شاهد گسترش بیشتر استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر بودیم به گونه‌ای که با ورود به دهه سوم قرن بیست و یکم، و در سال ۲۰۲۲، به گزارش مجمع اقتصاد جهانی، برق تولیدی از منابع انرژی‌های تجدیدپذیر بادی و خورشیدی بیش از ۱۲ درصد از کل تولید برق در جهان را به خود اختصاص دادند.
آژانس بین‌المللی انرژی ماه گذشته در گزارشی از رشد روزافزون صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر خصوصاَ خورشیدی و بادی خبر داد. فاتح بیرول، مدیر اجرایی این آژانس، در این گزارش بیان می‌کند که مقداری که به ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر در پنج سال آینده اصافه خواهد شد، معادل مقداری است که در ۲۰ سال گذشته افزوده شده و تکنولوژی تولید برق خورشیدی و بادی رشد اقتصاد جهانی را در حوزه انرژی در سال‌های آتی رهبری خواهد کرد. در این گزارش اشاره شده که بحران جهانی انرژی خصوصاً پس از جنگ اوکراین، این روند را تسریع کرد و برق تجدیدپذیر را نه فقط به‌واسطه کمتر بودن آلودگی کربنی، بلکه از نظر امنیت انرژی هم حائز اهمیت کرد.
اما یکی از چالش‌های شبکه برق تجدیدپذیر، نوسان شبکه و پایدار نبودن مقدار برق تولیدی در طول شبانه‌روز و در فصول مختلف سال است. تثبیت شبکه برق تجدیدپذیرنیاز به عامل ذخیره‌ساز انرژی دارد که روش‌های مختلفی برای آن پیشنهاد شده است. یکی از روش‌ها استفاده از برق مازاد در شرایط تولید بیشینه برای تولید هیدروژن سبز در فرآیند الکتروشیمیایی شکافت آب است. هیدروژن تولیدی می‌تواند در شرایط تولید کمینه و پیک مصرف، بازتبدیل به برق شود و شبکه را پایدار کند. در واقع هیدروژن سبز به عنوان ذخیره‌ساز انرژی در شبکه برق تجدیدپذیر جهت پایدار کردن آن ایفای نقش ویژه‌ای می‌کند.
با توجه به چگالی انرژی بالای هیدروژن (مقدار انرژی قابل استحصال از واحد جرم) و نداشتن کربن در ساختارش، این سوخت، در کنار الکتریسیته تولیدی از انرژی‌های تجدیدپذیر، به عنوان یکی از مؤلفه‌های اصلی اقتصاد انرژی در آینده جهان مطرح است، به گونه‌ای که جهان در ابتدای دهه سوم قرن بیست و یکم، شاهد جهش سرمایه‌گذاری‌ها و تحقیق و توسعه روی سامانه‌های تولید هیدروژن از منابع تجدیدپذیر بود.
بنا بر گزارش مجمع جهانی هیدروژن، سرمایه‌گذاری‌های اعلام‌شده برای تولید هیدروژن تا سال ۲۰۳۰، فقط در هشت ماه انتهایی سال ۲۰۲۲ رشد ۳۵ درصدی را از خود نشان داد و به ۳۲۰ میلیارد دلار رسید. این در حالی است که برای تحقق اهداف اقلیمی و کنترل میانگین افزایش درجه حرارت کره زمین در سقف ۱.۵ درجه سانتی‌گراد، این عدد باید به بالای ۷۰۰ میلیارد دلار در ۲۰۳۰ برسد.
هیدروژن به اشکال مختلفی می‌توانند در بخش‌های مختلف مصرف انرژی نقش ایفا کنند. علاوه بر نقش آن در تثبیت شبکه برق تجدیدپذیر، در صنایع شیمایی برای تولید حامل‌های انرژی همچون آمونیاک و متانول، در صنایع سنگین همچون سیمان و فولاد به عنوان عامل کربن زدا و سوخت جایگزین ذغال سنگ، و در بخش حمل‌ونقل به عنوان سوخت در خودروها نقش ویژه‌ای ایفا می‌کند. هیدروژن، در کنار باتری‌های لیتیومی نقش مهمی در توسعه صنعت حمل و نقل آینده ایفا خواهند کرد.
اما ایران در این گذار جهانی به انرژی‌های تجدیدپذیر و هیدروژن سبز کجا ایستاده است؟
بنا بر گزارش سال ۲۰۱۹ آژانس بین المللی انرژی با عنوان «آینده هیدروژن»، ایران از لحاظ سرزمینی دارای پتانسیل بسیار بالایی برای تولید هیدروژن ارزان‌قیمت با استفاده از برق تولیدی از انرژی‌های خورشیدی و بادی (هیدروژن سبز) است.
این پتانسیل به‌واسطه میانگین تابش سالانه بالای مناطق وسیعی از ایران، تولید برق ارزان‌قیمت را از انرژی خورشیدی در ظرفیت بالا ممکن می‌سازد. اما وضعیت کنونی ایران در تولید برق، تناسبی با ظرفیت‌های سرزمینی‌اش نداشته و جمهوری اسلامی ناتوان از گشترش ظرفیت نیروگاهی و بهره‌گیری از منابع سرزمینی ایران برای رشد اقتصادی پایدار با محیط زیست بوده است.
فرآیند گذار انرژی متأثر از تغییرات اقلیمی و مستندات علمیِ مبتنی بر لزوم کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی بوده، و بر کاهش نسبی ارزش استراتژیک این محصولات در اقتصاد و سیاست بین‌الملل دلالت دارد.
بنابراین، تکیه بر منابع سوخت فسیلی بدون بهره‌گیری کامل و مؤثر از آنها برای ارزآوری، و عدم سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر و هیدروژن سبز می‌تواند از نقش مؤثری که ایران در قرن بیستم و دو دهه اول قرن بیست و یکم در بازار جهانی انرژی بازی بر عهده داشت، بکاهد؛ موضوعی که به نوبه خود موجب کاهش نفوذ و قدرت ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی کشور در منطقه و جهان خواهد شد.
