داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد که «سرانه درآمد ملی» ایران در سال ۱۴۰۲ با افت بیست درصدی نسبت به سال ۱۳۹۰به حدود ۸۸ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان رسیده است.
این گزارش آشکارا اثر تحریم‌ها بر فروش نفت ایران را هم منعکس کرده است؛ به طوری که با اوج گرفتن تحریم‌ها در اوایل دهه ۹۰، سرانه درآمد ملی کاهش و با آغاز برجام کمی بهبود یافته بود. از سوی دیگر با بازگشت دوباره تحریم‌ها در سال ۱۳۹۶ این شاخص تا سال ۱۴۰۲بدون رشد و نوسانی رفتار کرده است.
یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد که ایران در سال ۱۴۰۲ بیش از گذشته به یک «کشور فقیر» تبدیل شده؛ فقری که حالا در بیشتر شاخص‌ها و داده‌های اقتصادی قابل مشاهده است.
سرانه درآمد ملی از تقسیم مجموع درآمد ملی بر جمعیت کشور به دست می‌آید و تصویری از «میانگین درآمد یک کشور به ازای هر فرد» در ابعاد کلان نشان می‌دهد. این شاخص را می‌توان به میزان «ثروت و رفاه» افراد هم نسبت داد و از مقایسه آن بین کشورهای مختلف نتیجه گرفت که شهروندان صرف‌نظر از وضعیت «توزیع ثروت»، به شکل کلی در چه سطحی از رفاه قرار دارند.
کاهش ۲۰ درصدی سرانه درآمد ملی نسبت به سال ۱۳۹۰
گزارش مرکز آمار از درآمد سرانه با قیمت‌های ثابت و سال پایه ۱۴۰۰ منتشر شده و به دلیل این‌که اثر تورم در آن تعدیل شده است، امکان مقایسه داده‌های بین سال‌های مختلف وجود دارد. بر این اساس مقایسه درآمد در سیزده سال گذشته نشان می‌دهد که خالص سرانه درآمد هر ایرانی در این سال‌ها تا بیست درصد کاهش پیدا کرده؛ به طوری که از ۱۱۰ میلیون تومان در سال ۱۳۹۰ به ۸۸.۴ میلیون‌تومان در سال ۱۴۰۲ رسیده است.
پس از سال ۱۳۹۰ و افزایش فشار تحریم‌ها بر فروش نفت، درآمد سرانه ۸۴.۷ میلیون تومان پایین آمده است. با وجود افزایش فروش نفت پس از اجرای برجام، این شاخص تا ۱۰۰ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان در سال ۱۳۸۶ افزایش یافته است. به دنبال خروج ایالات متحده از برجام و ظهور همه‌گیری کرونا، روند نوسانی سرانه درآمد ملی آغاز شده و تا سال ۱۴۰۲ به سطح کمتر از سیزده سال پیش برگشته است.
از آنجا که درآمد سرانه بر حسب جمعیت بیان می‌شود، «افزایش میزان جمعیت» در سال‌های گذشته هم در کاهش این شاخص موثر است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، جمعیت ایران در این سال حدود ۷۵ میلیون نفر اعلام شد، این در حالی است که در سیزده سال گذشته دست‌کم ۱۰ میلیون نفر دیگر بدون افزایش درآمدها به این تعداد اضافه شده است.
افزایش فاصله ایران با همسایگان
در حالی که وب‌سایت معتبر «گلوبال فاینانس» با احتساب هر دلار ۴۲۰۰ تومان، سرانه درآمد ملی ایران را بیست هزار دلار گزارش کرده است، اما داده‌های مرکز آمار بر اساس نرخ واقعی دلار در ایران واقعیت متفاوتی را نشان می‌دهد. چند نرخی بودن ارز در ایران، اندازه‌گیری «سرانه درآمد» به دلار را به چالشی برای گزارش‌های بین‌المللی تبدیل کرده است. بر این اساس نمی‌توان با اتکا به داده‌های رسمی نهادهای بین‌المللی سرانه درآمد ملی ایران را با سایر کشورها مقایسه کرد. با وجود این، اگر میانگین نرخ دلار نیمایی در سال ۱۴۰۲ را ۳۸ هزارتومان فرض کنیم، می‌توان تخمین زد که سرانه درآمد ایران در همین سال معادل دو هزار و ۳۲۶ دلار بوده است.
نگاهی به درآمد سرانه کشورهای همسایه ایران نشان می‌دهد که این شاخص در بیشتر این کشورها در سال ۱۴۰۲ بالاتر از ایران قرار داشته است. بر اساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول، سرانه درآمد ملی عراق در همین سال حدود شش هزار دلار، عمان ۲۱ هزار، عربستان ۳۲ هزار، امارات ۵۱ هزار، قطر ۸۲ هزار و ترکیه حدود ۱۰ هزار دلار بوده است. این درحالی است که فاصله ایران با کشورهای منطقه در ابتدای دوره اندازه‌گیری مرکز آمار یعنی سال ۱۳۹۰ بسیار کمتر از امروز بود و در مواردی مانند ترکیه سرانه درآمد ایران با این کشور تقریبا برابر بود.
کاهش درآمد، افزایش هزینه
داده‌های سرانه درآمد در ایران نشان می‌دهد که برخلاف روند جهانی و منطقه‌ای ثروت ایران نه تنها افزایش نداشته بلکه کاهشی هم بوده است. سایر گزارش‌ها و داده‌های رسمی نیز این واقعیت را تأیید می‌کنند که اقتصاد ایران در یک دههٔ گذشته رو به افول بوده است.
گزارش دیگری از مرکز آمار در مورد شاخص «هزینه و درآمد خانوارها» در سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که متوسط هزینهٔ سالانه زندگی در تهران به ۳۳۰ میلیون تومان رسیده است. در برخی استان‌های دیگر مانند اردبیل هم متوسط هزینهٔ سالانه خانوار در همین سال تا دو برابر افزایش یافته است. این درحالی است که قدرت خرید مصرف‌کننده به دلیل عقب‌ماندن دستمزدها از تورم دائماً روبه کاهش بوده است.
افول درآمدی ایران پس از سال ۹۷
احمد میدری وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به تازگی گفته است که تا اواسط دهه ۸۰ حدود دوازده تا پانزده درصد فقر مطلق داشتیم که پس از موج نخست تحریم‌ها تا میانه دهه نود به حدود بیست درصد رسید، اما با شروع موج دوم تحریم‌ها و تورم شدید، از سال ۱۳۹۷ با شیب تندتری افزایش پیدا کرده و به سی درصد در سال ۱۳۹۸رسیده است». داده‌های سرانه درآمد هم در تأیید این ادعا نشان می‌دهد که درآمد ایرانیان از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۲ رشد چشم‌گیری نداشته است.
به دنبال روند رو به افول درآمدهای ایران در این دوره عوامل خارجی دیگری هم پدید آمد که در تشدید وخامت اوضاع بی‌تأثیر نبود. با همه‌گیری کرونا در سال ۱۳۹۹ و سپس حمله نظامی روسیه به اوکراین در سال ۱۴۰۰ ، قدرت خرید مصرف‌کنندگان ایرانی در این دوره، هم از سمت داخل و هم از سمت خارج، تضعیف شد؛ چرا که دو عامل «جنگ» و «کرونا» تورم مواد غذایی در جهان را افزایش داد و بخشی از این تورم در قالب «کالاهای اساسی» به اقتصاد ایران هم وارد شد.
بخشی دیگری از نوسانات شاخص سرانه درآمد در این دوره را می‌توان با میزان فروش نفت ایران مرتبط دانست. بر اساس گزارش‌های رسمی، فروش نفت ایران در سه ماههٔ نخست سال ۲۰۲۴ بالاترین میزان فروش در شش سال گذشته بوده است. با وجود این، میزان فروش نفت در سیزده سال گذشته با فراز و نشیب زیادی همراه بوده است. علاوه بر اثر تحریم‌ها، همه‌گیری کرونا اثر قابل‌توجهی بر قیمت فروش نفت داشت. در اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۹ قیمت نفت خام سبک آمریکا به اندازه‌ای افت کرد که برای نخستین بار در تاریخ در محدوده‌های منفی هم معامله شد. آمارهایی که موسسه بین‌المللی «ورتکسا» به تازگی منتشر کرده، نشان می‌دهد که صادرات نفت ایران در اواخر سال ۱۳۹۸ و اوایل سال ۱۳۹۹ به زیر ۲۰۰ هزار بشکه رسیده بود.
